Azərbaycanın milli oyanış tarixində “Füyuzat” yalnız bir ədəbi jurnal deyil, strateji fikir meydanı, intellektual dirçəlişin rəsmi manifestidir. 1906-cı ildə Əli bəy Hüseynzadə və onun məfkurə silahdaşlarının yaratdığı bu platforma xalqın düşüncə azadlığı və milli mənlik şüurunun formalaşması üçün dövrün fövqündə dayanan bir təməl ideologiyaya çevrildi.
Füyuzatçılığın fəlsəfi mahiyyəti ondadır ki, o, millət anlayışını sadəcə etnik kimliklə yox, mənəvi və düşüncə vahidliyi ilə ölçürdü. Bu, quru millətçilik deyildi; o, fəal milli təfəkkürün, kollektiv idealın, tarixi şüurun və mənəvi dirənişin sintezini təqdim edirdi.
Əli bəy Hüseynzadənin “Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək” düsturu mahiyyətcə fəlsəfi sintez idi – o, keçmişin varisliyini qorumaqla bərabər, gələcəyin konturlarını milli ruhla cızmaq istəyirdi.
Burada əsas məsələ Qərbin kor-koranə təqlidi yox, onun səmərəli elmi və institusional elementlərini milli süzgəcdən keçirməklə qəbul etmək idi. “Füyuzat”ın səhifələrində maarifçiliklə yanaşı, fəlsəfi təhlil, ideoloji və mədəni dekonstruksiya yer alırdı. Məmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Səid Səlmasi, Yusif Ziya Talıbzadə, Əliqulu Qəmküsar və digərləri fərdin azadlığını, cəmiyyətin tərəqqisini və xalqın mənəvi bütövlüyünü eyni xəttə gətirirdilər.
Bu hərəkatda maarifçilik yalnız savadlandırma deyildi – düşüncəni oyatmaq, xalqı passiv kütlə olmaqdan çıxarıb fəal tarixi subyektə çevirmək cəhdi idi.
Füyuzatçılıq fərdi düşünən, sorğulayan və cavabdeh bir varlıq kimi yetişdirməyə yönəlmişdi. “Füyuzat” məktəbi həm də milli özünüdərkin metodologiyasını formalaşdırdı – burada tarixə baxış, dinə münasibət, dilin təmizliyi və siyasi gələcək arasında üzvi əlaqə qurulurdu.
Onlar üçün milli kimlik sadəcə folklorla deyil, fəlsəfə, siyasət və estetika ilə bəslənməli idi. Füyuzatçı təfəkkür modernləşməni milli ruhun yenilənməsi ilə eyniləşdirirdi. Onlar anlayırdılar ki, milli dirçəliş yalnız emosional çağırışlarla yox, rasional və sistemli maariflənmə ilə mümkündür.
Bu məktəbin ən güclü tərəfi odur ki, milli ideologiyanı romantik nostalgiyadan çıxarıb intellektual realizmə gətirdi. Əli bəyin yazılarında xalqın gələcəyi tarixlə deyil, zehniyyətlə bağlı idi – bu, köklü fəlsəfi mövqedir. Füyuzatçılığın milli düşüncəyə təsiri təkcə o dövrə aid deyil, bu gün də aktualdır – çünki o, azərbaycançılığı siyasi ritorika yox, fəlsəfi və mənəvi sistem kimi təqdim etmişdi.
Bu yanaşma xalqı hadisələrin obyektindən subyektinə çevirmək iddiası daşıyırdı. Əsrin əvvəlində qələmə alınan “Füyuzat” yazıları, əslində, gələcək əsrlər üçün yol xəritəsi idi – bu yazılarda qorxu yox, inam, təslimçilik yox, dirəniş vardı. Onlar zəncirləri düşüncə ilə qırmaq istəyirdilər.
Füyuzatçılıq həm də Şərq və Qərb arasında üçüncü yol təklif etdi – nə Avropanın nihilizmi, nə Şərqin fanatizmi. Bu mövqe milli özünüdərki qlobal düşüncə ilə vəhdətə gətirmə cəhdiydi. Hərəkatın siyasi anlamı qədər mənəvi və mədəni qatları da vardı.
Bu, qiyam yox, intibah idi. Füyuzatçılar üçün azərbaycanlılıq təkcə coğrafi kimlik deyildi – bu, tarixdən süzülüb gələn dəyərlərin cəmləşmiş formasını ifadə edirdi. Onlar milli kimliyi folklor və musiqi ilə məhdudlaşdırmadan fəlsəfə və siyasətə daşımağı bacardılar.
Hüseyn Cavidin məqalələri, Əli bəyin məntiqi bu gün də intellektual mədəniyyətimiz üçün nümunədir.
“Füyuzat” təfəkküründə xalq – tarixə yüklənmiş passiv yük yox, gələcəyi formalaşdıran fəal subyekt idi.
Sonda bir həqiqət qalır: Füyuzatçılıq yalnız bir dövrün yox, hər dövrün ehtiyac duyduğu milli-fəlsəfi modeldir. Çünki xalq ideya ilə, düşüncə ilə, ruhla yaşayar.
Hər bir yazı, hər bir fikir milli düşüncə torpağına səpilmiş toxum rolunu oynayırdı. Və bu toxumlar uzun illər sonra belə meyvə verməkdədir.
Füyuzatçılıqla formalaşan təfəkkür bugünkü dövlətçilik konsepsiyalarının dərin qatlarında də yaşayır. Bu mənada Füyuzatçılıq milli və sarsılmaz ideoloji gücdür.
