Bu məqalə Türk dünyasının böyük bilgəsi, filosof-mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadənin anadan olmasının 160 illik yubileyinə ithaf olunur.
Tanınmış bilgəmiz Əli bəy Hüseynzadəyə görə yalnız Osmanlıda deyil Qacarlarda da müsəlman xalqları cəhalət, xurafat içindədirlər. Sadəcə, Osmanlıda bir müstəbid olub (II Əbdülhəmid) əsas hakimiyyət İstanbulun əlində cəmləşdiyi halda, Qacarlarda onlarla müstəbid vardır və Tehran hökumətinin əli çox vaxt digər yerlərə çatmır. İstanbul hökuməti din məsələsinə, əsasən, nəzarət etdiyi halda, Tehran hökuməti mollalar, müctəhidlər və seyidlərlə bacara bilmir. O yazır: “Bu növ hökuməti-taliyyənin “İran” üçün ən təhlükəlisi seyid və molla hökumətidir. Osmanlı türkləri ələlümum qədimdən bəri tutduqları din və məzhəbdən ayrılmadıqları halda, “İran” mollaları iki də, bir də yeni məzhəblər ixtirasına qalxışaraq molla hökumətinin dəxi təəddüdünə çalışırlar” (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 159). Onun vaxtilə uzaqgörənliklə ifadə etdiyi bir durum olmalıdır ki, seyid və molla qılığındakıların “molla hökuməti” artıq “İran”da rəsmi olaraq 40 ildən çoxdur öz varlığını sürdürməkdədir.
Ona görə İslam coğrafiyasının ən ağrılı yeri olan “İran”da hind məzhəbləri buddizmlə brəhmənizm zərdüştliyə, xristianlıq maniliyə çevrilmiş, Yunan və Roma cümhuriyyətçiliyi də icmaya əsaslanan İslam Xilafətçiliyi diktaturasına dönüşmüşdür (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 160). Onun fikrincə, bütün bunlara əsas səbəb Hind məzhəblərindən qaynaqlanan zərdüştlüyün, onun “xeyir və şər” nəzəriyyəsinin bu və ya digər formada xristianlığı, cümhuriyyətçiliyi, xilafətçiliyi-islamçılığı yavaş-yavaş içdən öz təsiri altına salmasıdır: “Əsasən, “İran”dan məzhəb iqtizası olaraq heç bir fərdin Avropada və sair biladi-mütəmədinədə təhsili-elmə getməyə haqqı yoxdur. Çünki Zərdüştün “pak və napak” nəzəriyyəsi bu gün mübaliğəyə uğrayaraq, bu nəzəriyyəyə görə bir qaç milyon müsəlmandan başqa məxluqüllah olan bir milyard yarım bəşəriyyətin qaffəsi əhli-kitabda daxil olduğu halda murdardır. Bakterologiya elminin “asepsi və antisepsi” nəzəriyyələrindən bixəbər olan “İran”ın “pak və napak” fərziyyəsi şayani-heyrətdir: Bu fərziyyəyə görə qırx-əlli kəlin, qoturun, keçəlin girib çıxdığı hovuzun suyu pak ədd olunduğu halda, təqdirxananın o mikrobsuz, rüsubsuz bərraq suları napak və murdar hesab olunuyor” (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 161).
Hüseynzadənin burada ifadə etdiyi əsas məsələ zərdüştlüyün İslam dini, xüsusilə də onun şiə məzhəbçiliyi daxilində yeni bir forma alaraq yaşamağa davam etməsi idi. Bizcə, irandilli xalqlar zərdüştlüyün şiəlik daxilində bu formada “İran”da davam etməsinə, əsasən, qarşı olmasalar da, ancaq eyni sözləri türklər və ərəblərlə bağlı demək doğru olmazdı. Çünki zərdüştlüyün şiəlik daxilində bu cür təzahürü irandilli xalqların milli adət-ənənələrinə uyğundur, nəinki ərəblər və türklərin milli törələrinə. Bunu o zaman yaxşı dərk edən Hüseynzadə hər kəsin anlayacağı bir şəkildə yazırdı: “Biz zatən şübhə etmiyorduq ki, bəzi iranilərdə İslama islamiyyət nəzərilə baxmağa istedad yoxdur. Çünki “Atavizm”ə (irsiyyəti-bəidə) icabatı ilə əfkar və mənəviyyatları ərəbin, türkün zərbeyi-islahlarına rəğmən fürsi qədim mədəniyyətindən xilas olmamışdır” (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 181).
Ə.Hüseynzadə hesab edirdi ki, hazırda İslam aləmində diri, canlı, mətin, nicatverici, ümidverici tək dövlət Osmanlı olub, “İran”ın ən azı yüz illik qəflət yuxusunda olduğu bir dövrdə xaricdən gələn bütün bəlalara təkbaşına cavab vermişdir: “Zatən İslamın bu üçüncü dövrü Türk dövrüdür. İslam türklüklə payidar oluyor, aləmi-İslamda Hinddən Misirə qədər “İran” da daxil olduğu halda nə qədər müstəqil və nimmüstəqil hökmdar varsa, həman cümləsi Türk nəslindəndir, içlərində bir fars yoxdur. Çünki hökm və idarə edə bilmək bir müddətdən bəri türklərə vergi olmuşdur” (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 183). Bu baxımdan İslam aləmində yeniliklə köhnəlik məsələsinin, hürriyyət və məşrutiyyət anlayışlarının bütün müsəlman xalqları, onların ziyalıları üçün oxşar mahiyyət daşıdığını iddia etmək doğru deyildir. Hüseynzadənin təbrincə desək, müsəlman xalqları olmasına baxmayaraq milli adət-ənənələrə, inqilabi yeniliklərə, dində islahatlara və digər məsələlərə farslar, türklər və ərəblərin baxışları fərqlidir.
Bu baxımdan özünü geriyəpərəstlərlə, diktatura tərəfdarları ilə hürriyyət aşiqləri, Konstitusiya tərəfdarları arasındakı mübarizədə sonuncuların yanında olduğunu bəyan etməklə yanaşı Hüseynzadə, İslam aləmində sonuncuların birincilər üzərində hansı yolla qalib gəlməsi məsələsində fikir ixtilaflarının olmasını da təbii qəbul edirdi (Əli bəy Hüseynzadə “Həyat”ın sənəyi-dövriyyəsi, s. 100). O, yaxşı anlayırdı ki, hər daim Yer kürəsində və onun üzərindəki məxluqatda, bəşəriyyətdə dəyişikliklər iki yolla: 1) inqilab (dəyişiklik birdən birə baş verib, onun üzərində yeni keyfiyyətli bazis və üst qurum yaranır), və 2) təkamüllə (dəyişiklik təkamül yoluyla tədricilə baş verib yeni bazis və üstqurumları ortaya qoymuşdur) baş vermişdir. Bu baxımdan bəşəriyyət tarixində də iki böyük: 1) protestantlıq kimi dini inqilab, və 2) Fransada hüquqi-bəşərin elanı ilə siyasi inqilablar baş vermişdir. O, yazırdı: “Aləmi-İslam bu iki inqilabın heç birindən mütəəsir olmuyub, hali-sabiqində davam edib durdu. Vaqiən İslam məmləkətlərində ara-sıra yeni-yeni məzhəblər törədi. Lakin bu məzhəblərin törəməsi İslam üçün əslən və qətən inqilab sayılamaz. Çünki inqilab dini, yeni məzhəb çıxarmaqda deyil, bəlkə həqayiqi-əvvəliyyeyi-diniyyeyi əqəliyyətin əlindən xilas edib ümumin, külliyyəti-əhalinin mali etməklə olur. Protestantlıq böylə yapdı” (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 165).
Osmanlı türkləri inqilab məsələsində ingilislər kimi təkamül yolu tutduğu halda, ancaq “İran” xalqları haqqında eyni fikirləri söyləmək çətindir. O yazırdı: “İran camaatı bir iki əsrdən bəri təkamül yolunda bir addım belə atmamış olduqlarından bu gün bəşəriyyətin ən geridə qalan bir üzvü bulunurlar. Şimdi ayılıb özlərini hər tərəfdən qayət hail dalğalara, girdablara məruz görüncə sələmi-təkamüli tədricən çıxmaqdan isə inqilab sıçrayış ilə nicat yolu aramağa məcbur oldular. Zatən, inqilabdan başqa da çarələri yoxdur. Çünki təkamül yolunu tutmaq artıq gecdir. İran mükəmməl bir inqilaba müvəffəq olmazsa, məhv olduğu gündür” (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 166). Onun fikrincə, “İran” inqilabı dini, siyasi və ictimai olmalıdır. Belə ki, dini inqilab İslam birliyini, siyasi inqilab məşrutiyyəti, ictimai inqilab isə sosial bərabərliyi və təkamül yolunu tutmağı təmin etməlidir (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 166–167).
“İran”da baş verən inqilabda isə “ingilislərin barmağı”ndan çox Rusiya inqilabının təsiri və ictimai həddi-buluğa yetişmələri ilə bağlıdır. Sonuncu amildə iki vasitə: 1) iranlı tacirlərin daha çox Rusiya ilə ticarət etmələri, və 2) qövmiyyətlə bağlıdır. Belə ki, Rusiya müsəlmanlarının bir qismi ilə yanaşı, “İran”ın Quzey Azərbaycan qitəsi də daxil omaqla çoxu türkdür (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 62).
Beləliklə, Hüseynzadə belə bir qənaətə gəlirdi ki, inqilab məsələsində sağ tərəfdə durub mühafizəkarlıq edənlərə nisbətdə sol tərəfdəkilərə ümid daha çoxdur: “Sola! Çünki bu dəfə uçurum, girdab, girdabi-hail sağ tərəfdədir. Əlhəzər, mühafizəkar bəylərin, köhnə fikirli, ya fikirsiz ağaların, kavpərəst, dünyapərəst sərmayədarların, korpərəst, axirətpərəst, lakin yenə sərmayəpərəst mollaların, keşişlərin, kiçik əqilli, böyük hiyləli, mürvvətsiz, insafsız, vicdansız, münafiq, fitnəçi, provakator “bürokratların”, “divanişinlərin”, ümum əsarət və istibdad qullarının çəkdikləri, sürüklədikləri sağ tərəfdən! Uçurum oradadır!… Fərasət, zəka, ağıl, elm, tədbir, insaf, mürvvət, nicat, səlamət həp sol tərəfdədir!” (Əli bəy Hüseynzadə “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?”, s. 192). O, daha sonra yazırdı: “Sağ tərəfdə bir uçurum hazırlanmışdır ki, əjdaha kimi ağzını açıb bütün cəmaətləri, bütün qövm millətləri, dinləri ilə, dillərilə, elm və məarifləri ilə, sənətləri və kəsbü karları ilə bəl və nabüd etməyə amadədir!.. Sol tərəf isə Rusiya üçün, Rusiya imperatorluğu üçün, xeyr, bütün aləmi-bəşəriyyət üçün bir dövri-cəddid, bir səadəti-ümumiyyə dövri-cədidi ehzar eyliyor. Bu səadəti-ümumiyyə, bu dövri-cəddid həqiqi bir dövri-cəddid olacaqdır” (Əli bəy Hüseynzadə “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?”, s. 192).
Ancaq cəmiyyəti radikal dəyişikliklərə çağıran sol qüvvələri əvvəlcə təqdir edən Hüseynzadə ifrata varmalarından dolayı çox keçmədən də onları tənqid edirdi: “Solumuzda duranlar isə rəqiblərimizi kor-koranə təqlid edərək birdən-birə sıçramaq, özlərini qorxulu girdablara, uçurumlara atmaq istəyirlər! Hər iki tərəfdən əlhəzər! Birincilər (geriyəpərəst mühafizəkarlar-F.Ə.) İslam dininin ruhuna vaqif olmayaraq öz zövq və həvəslərinə müvafiq bir halətdə qaldığını xəyal edirlər. İkincilər (ifrat tərəqqiçilər-F.Ə.) isə zənn edirlər ki, İslamda mədəniyyətə, tərəqqi və təkamülə xidmət edəcək bir şey yoxdur. Avropa cəhətindən əsən bütün yellər, hətta zəhərli yellər belə şəfabəxşdir. Bunlar bütün bu maddiyunluğun (materializmin), dəhriyunluğun (ateizmin), iştirakiyunluğun (sosializmin) mahiyyətlərinə özləri belə agah olmadan bu təriqəti-fəlsəfiyyələri nəşrə çalışıyorlar” (Əli bəy Hüseynzadə Seçilmiş əsərləri, s. 34). Bu baxımdan keçmişi ideallaşdıran mühafizəkarlar kimi, İslamı tərəqqiyə əngəl olaraq görən ifrat tərəqqiçilər də yanılırlar. “Müsəlmanlıqda günah yoxdur” deyən, Əli bəyə görə eyibi İslamın zatında deyil, müsəlmanların öz əməllərində axtarmaq lazımdır (Əli bəy Hüseynzadə “Ey qələm”, s. 103).
Ə.Hüseynzadə ifrat mühafizəkarlar və ifrat tərəqqiçilərə münasibətdə Ə.Ağaoğlu ilə təxminən eyni mövqe tutmuş, özlərini ayrıca bir müstəqil xəttin tərəfdarı kimi qələmə vermişlər. Sadəcə, yuxarıdakı bölgüdə ziddiyyətli və mübahisə doğuran məqam odur ki, Ağaoğlu və Hüseynzadə ifrat mühafizəkarlar və tərəqqiçilər arasında orta mövqe tutanları ilk vaxtlarda fərqli anlayışlarla (“panislamistlər”, “mötədil tərəqqipərvərlər”) adlandırmışlar. Ağaoğlundan fərqli olaraq Hüseynzadə “panislamizm” deyil, “mötədil tərəqqipərvərlər” məfhumundan istifadə etmişdir” (Əli bəy Hüseynzadə Seçilmiş əsərləri, s. 34).
