Füyuzatçılıq təkcə bir ədəbi cərəyan deyil, estetik dünyagörüşün poetik bəyannaməsidir.
Onun estetik mahiyyəti forma ilə məzmunun uzlaşdırılmasında, fikrin bədii təcəssümündə və milli ruhun estetik vasitələrlə çatdırılmasında əks olunur. Füyuzatçılıq klassik Şərq poetikasını Avropa maarifçiliyi ilə sintez edən nadir bir təmayüldür. Estetik baxımdan bu cərəyan nə formaçılığa aludə olur, nə də sadə realizmlə kifayətlənir. Onun əsas estetik silahı – mənanı dərinləşdirən, oxucunu düşündürən simvolik üslubdur.
Füyuzatçılığın estetikasında vəhdət ideyası bədii nizamla təqdim olunur. Hər fikir, hər obraz, hər bənzətmə ahəngli bir sistemin parçası kimi işlənir. Burada gözəllik təkcə vizual zövq yox, həm də mənəvi dəyərlərlə bağlı estetik kateqoriyadır. Estetik tərbiyə füyuzatçılığın ideya arsenalının əsas komponentidir. Oxucuya gözəlliyi göstərmək deyil, onu duymağa alışdırmaq bu məktəbin estetik iddiasıdır.
Füyuzatçılıqda estetika sadəcə formaya deyil, məzmunun təqdim olunma üsuluna yönəlib. Sözün bədii çəkisi, ritmi, fonetik ahəngi əsərlərin ümumi estetik dəyərini artırır. Həsən bəy Zərdabidən başlayaraq Hüseyn Cavid və Əli bəy Hüseynzadəyə qədər bu estetik xətt davam etdirilmişdir. Cavidin poetik dili ilə Hüseynzadənin rəng fəlsəfəsi arasında estetik uyğunluq mövcuddur. Rənglər, simvollar, ideyalar bir-birini tamamlayır və bütöv bir estetik harmoniya yaradır.
Füyuzatçılıq sənəti təbliğat vasitəsinə çevirmir, sənətin öz mahiyyətini qoruyur. Estetik güc burada mesajın gücündən önə çıxmır – ikisi yanaşı gedir. Füyuzatçılıq həm fərdi zövqü, həm də ictimai düşüncəni estetika vasitəsilə formalaşdırmaq istəyir. Estetik duyumla ictimai məsuliyyət arasında tarazlıq yaratmaq bu cərəyanın əsas fərqləndirici cəhətidir. Füyuzatçılıq nə klassik nəsrin didaktikliyinə, nə də modernizmin sərbəstliyinə qapılır.
O, öz yolunu – milli estetik tərzini – yaradır. Bu tərzdə söz həm zövq verir, həm də maarifləndirir. Estetik yanaşma əsərlərdəki simvolizmdə, poetik ritmdə və bədii detalçılıqda özünü göstərir. Füyuzatçılıq mətnin estetik kodlarını oxucuya açmaqla onu düşünməyə vadar edir. Bu isə sadəcə ədəbiyyat deyil, mədəni intellektin formalaşdırılmasıdır.
Estetik kateqoriyalar – gözəllik, yüksəklik, ahəngdarlıq – füyuzatçı mətndə həm mənəvi, həm də milli kontekstdə təqdim olunur. Hüseynzadənin “türkçülük, islamçılıq, müasirləşmə” üçlüyü estetik dildə də ifadəsini tapır. Bu yanaşma sözün formasına dərinlik, məzmuna isə simvolik çalarlar qatır. Estetik baxımdan füyuzatçılıq nə modernizmdən, nə də klassikadan imtina edir – hər ikisini birləşdirir. Bu birləşmə milli identikliklə universal dəyərlərin harmoniyasına çevrilir.
Füyuzatçılıq gözəlliyi təqlid etmir, onu yaradır. Bu yaradıcılıq isə sadəcə sənətkarlıq yox, fəlsəfi-estetik düşüncənin məhsuludur. Estetik fəlsəfə burada yalnız zövq yox, həm də dəyərlər sistemidir. Füyuzatçı estetikada hər detal – istər söz, istər obraz – funksionaldır. Yəni məqsədsiz gözəllik bu sistemdə yer almır.
Estetik yanaşma milli ruhun formalaşmasında əsas alətə çevrilir. Əsərlər vasitəsilə oxucuya “nəyi necə hiss etməli” deyil, “nəyi niyə hiss etməli” sualı verilir. Bu isə təkcə sənət deyil, estetik tərbiyədir. Füyuzatçılıq estetik vasitələrlə dərin sosial və fəlsəfi mesajlar verir. Onun estetikası oxucunu passiv izləyici yox, fəal düşüncə subyektinə çevirir.
Əsərin estetik quruluşu ilə ideyası arasında süni fərq yoxdur – hər şey bir bütövün parçalarıdır.
Füyuzatçılıqda estetik ideallar təkamülə açıqdır, lakin kökləri milli dəyərlərə bağlıdır. Burada ənənə ilə yenilik, forma ilə məzmun bir ahəng təşkil edir. Bu ahəng isə füyuzatçı estetikanın əsas fərqləndirici gücüdür.
Füyuzatçılığın estetik irsi yalnız bir dövrün ədəbi zövqünü əks etdirmir – o, zamanlararası estetik dialoqun başlanğıcıdır. Hər bir füyuzatçı mətn öz oxucusunu estetikanın fəlsəfi qatlarına aparmaqla, onu iç dünyası ilə qarşılaşdırır. Bu qarşılaşma, insanın həm fərdi, həm də milli kimliyini dərk etməsinə imkan yaradır. Füyuzatçılığın estetik dili ilə danışan mətnlər sanki oxucunun ruhuna toxunan bir zərif melodiyadır. Hər söz, hər obraz, hər fikir bu melodiyada öz yerində səslənir.
Elmi baxımdan füyuzatçı estetika semiotik təhlilə açıq, struktur baxımından sistemli və çoxlaylıdır. Bu estetika nə təkcə ədəbiyyat nəzəriyyəsi ilə, nə də təkcə fəlsəfə ilə izah oluna bilər – o, interdissiplinar yanaşmanı tələb edir. Füyuzatçılıq sənətin informativ deyil, transformativ gücünü ön plana çəkir. Bu güc insan ruhunu incəliklə formalaşdıran və onu zamanın fövqündə düşünməyə təşviq edən bir gücdür.
Və bu gün də füyuzatçılığın estetik nəfəsi müasir ədəbiyyatın unudulmuş sətirlərinə həyat verməkdədir.
