Bu məqalə Türk dünyasının böyük bilgəsi, filosof-mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadənin anadan olmasının 160 illik yubileyinə ithaf olunur.
Azərbaycan Türk mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadə (1864–1940) Salyanda dünyaya gəlmiş, uşaq yaşlarından doğma Türk dili ilə yanaşı, ərəb, fars dillərini, daha sonra isə yunan, rus, alman, latın dillərini mükəmməl şəkildə mənimsəmişdir. Ana tərəfdən Qafqaz şeyxülislamı Şeyx Əhməd Səlyaninin nəvəsi olan Hüseynzadə ilk təhsilini Tiflisdəki Ruhani mədrəsəsində və Rus Gimnaziyasında (1875–1885) almışdır. 1885-ci ildə Peterburq Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olub oranı bitirdikdən sonra (1889) İstanbula üz tutmuşdur. İstanbulda Hərbi-Tibb məktəbində oxumuş (1890) və “Gənc türklər”ə qoşularaq “İttihad və Tərəqqi”nin qurucularından biri olmuşdur (Əli bəy Hüseynzadə “İttihad və tərəqqi” nasıl quruldu?”, s. 13). 1895-ci ildə Hərbi-tibb məktəbini bitirən Hüseynzadə həkim köməkçisi kimi işə başlamış, Türk-Yunan müharibəsində (1897–1900) iştirak edib İstanbula döndükdən sonra tibbi əsərlər yazmışdır.
1903-cü ildə İstanbuldan Bakıya gəlməyə məcbur olan Hüseynzadə 1-ci Rusiya inqilabı (1905) nəticəsində müstəmləkə xalqlara verilmiş söz, mətbuat, mədəniyyət, vicdan kimi azadlıqlardan istifadə edərək “Həyat” qəzetini (1905–1906), “Füyuzat” jurnalını (1906–1907) nəşr etmiş, digər qəzetlərdə (“Kaspi”, “İrşad”, “Tərəqqi” və b.) elmi-publisistik yazılarla çıxış etmişdir(Azər Turan “Əli bəy Hüseynzadə (həyatı, mübarizəsi, yaradıcılığı və şəcərəsi”, s. 57–61). 1908-1910-cu illərdə “Səadət” məktəbində pedaqoq kimi çalışan Hüseynzadə 1910-cu ilin ortalarında yenidən İstanbula dönüb Heydərpaşa hərbi xəstəxanasının Tibb fakültəsində (1910-1931) çalışmışdır.
1911-ci ildə təkrarən “İttihad və Tərəqqi”nin mərkəzi təşkilatına üzv seçilən, eyni zamanda “Türk yurdu” ocağının və jurnalının yaranmasında, inkişafında yaxından iştirak edən Hüseynzadə 1915-1917-ci illərdə “Turan” adlanan bir heyətlə Avropa ölkələrinə səfər edərək Türk xalqlarının, xüsusilə də Rusiya türklərinin vəziyyətlərini onlara çatdırmağa çalışmışdır. Bu məqsədlə Berlində təşkil olunan “Türk xalqları konqresi” (1916), Stokholm Konqresi (1917) diqqəti daha çox cəlb etmişdir. 1918-ci ildə Ə.Ağaoğlu ilə birlikdə Nuri paşanın başçılıq etdiyi Qafqaz İslam Ordusu ilə birgə Gəncəyə gələn Ə.Hüseynzadə çox keçmədən İstanbula dönmüşdür. Ancaq 1-ci Dünya müharibəsinin nəticəsi olaraq Osmanlının məğlub ölkə kimi tanınması ilə (1918, 20 oktyabr Mudros müqaviləsi) onun da Antanta blokunun başında duran ingilislər tərəfindən Maltaya sürgün olunması bir təsadüf nəticəsində baş tutmamışdır.
1925-ci ildə Bakıda keçirilən 1-ci Türkoloji qurultayda iştirak edib qayıtdıqdan az sonra (1926) o, Mustafa Kamal Atatürkə sui-qəsddə ittiham olunan ittihadçılarla birlikdə həbs edilmişdir. Ancaq məhkəmə tərəfindən bəraət qazanan Ə.Hüseynzadə bu hadisədən sonra, ümumiyyətlə, siyasi-ideoloji məsələlərdən uzaq durmuş və 1940-cı ilin martın 17-də İstanbulda vəfat etmişdir.
Onun əsas siyasi-ideoloji, elmi-fəlsəfi əsərləri “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?”, “Siyasəti-fürusət”, “Əbdi-Qlaf məhfəzə”, “Qərbin iki dastanında Türk” və başqalarıdır.
XX əsrin əvvəllərində Əhməd bəy Ağaoğlu siyasi-ideoloji “İslam millətçiliyi” ideyasına uyğun olaraq, əsasən, İslam tarixini, fəlsəfəsini, bir sözlə İslam mədəniyyətini tədqiq etdiyi halda, Əli bəy Hüseynzadə islamçılıqla müqayisədə türkçülüyün tarixinə, fəlsəfəsinə nisbətən çox önəm vermiş, siyasi türkçülüyə meyil göstərmişdir. Əslində, bu mütəfəkkirlərin əsas məqsədləri bəllidir: İslam-Türk dünyasının qurtuluşu. Bu qurtuluş yolunda isə bir qədər fərqli taktikaların seçilməsi, fərqli mülahizələrin səslənməsi təbiidir. Hüseynzadənin təbirincə desək, eyni ideya uğrunda mübarizə aparan insanlar arasındakı fikir ixtilaflarının, ziddiyyətlərin olması milli birliyin pozulmasına dəlalət edə bilməz. Əksinə, fikir ixtilafları nəticəsində həqiqət meydana çıxar və millət də əsil həqiqətin arxasınca gedər. O yazırdı: “Ələlxüsus, böyük bir inqilab dövrü olan bu günlərdə hər halda bir neçə gözlü olmaq zəruridir! Şəkk və şübhə yoxdur ki, “İrşad” ilə “Həyat”ın fikirlərində çox ixtilaf olacaqdır. Məbada cəmaətimiz bu ixtilafi-əfkarı ittihadsızlığa, ittifaqsızlığa həml edə! Xeyr! Ancaq ixtilaflarının vücudilə həqiqət təcəlla və təzahür edə, müssadiməyi-əfkardan bariqəyi-həqiqət parlamaqda olduğu hər kəscə müsəlləmdir. Elm və həqiqətin ən böyük, ən şərəfli dostlarının belə hər zaman əfkar və arasında ixtilaf olmuşdur”(Əli bəy Hüseynzadə “İrşad” // Azərbaycan mətbuat tarixi antologiyası, iki cilddə, 1-ci cild, s. 83). Digər tərəfdən bütün türklər, o cümlədən müsəlman türkləri üçün din və millət anlayışları demək olar ki, həmişə mühüm əhəmiyyət mahiyyət daşımışdır. Bu anlamda, həmin dövrdə milli-demokratik cəbhəni təmsil edən ziyalılarımızdan bir qisminin, Türk dünyasının nicatı üçün islamla çulğalaşmış siyasi türklüyə (Yusif Akçura, Əli bəy Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə və b.), digərlərinin türklüklə çulğalaşmış siyasi islamçılığa (Əhməd bəy Ağaoğlu, Qara Qarabəyli, S.M.Qənizadə və b.) üstünlük verməsi təbiidir.
Onun ictimai-siyasi görüşlərində islamla çulğalaşmış türkçülükdə iki yönü: 1) islamçılıq və türkçülüyün vəhdəti, yaxud da “islamlaşmaq, türkləşmək və avropalaşmaq” kimi qeyd edilən “üçlü” düsturu; 2) və “Osmanlı-İstanbul mərkəzli türkçülüyü” ideyasını fərqləndirmək lazım gəlir.
İslamçılıqla türkçülüyün vəhdəti məsələsinin özündə də iki: 1) onları mühafizəkarlıq (gerilikçi islamçılardan) və ifratçılıqdan (radikal qərbçilərdən) uzaq tutaraq çağdaş ruhunu ifadə etmək, 2) islamçılıq və türkçülüyün vəhdətini qoruyub saxlamaqla bir-birinə qarşı qoyulmasına yol verməmək kimi, vacib məqam var idi.
Birincisi, yəni islamçılıq və türkçülüyün vəhdəti ideyası ilə yanaşı ifrat mühafizəkarlarla ifrat tərəqqiçilərə qarşı olan Hüseynzadə mötədil tərəqqipərvər kimi, İslam dininin və türklüyün ruhunda daima yeniliyin, çağdaşlığın olmasını rəhbər tutmuşdur. Ona görə bu gün müsəlman xalqları digər inkişaf etmiş millətlərdən geri qalmışdır ki, Türk-İslam dünyasının qrutuluşu məsələsində üç firqə: 1) mühafizəkarlar; 2) ifrat tərəqqipərvərlər; 3) mötədil tərəqqipərvərlər, mövcuddur. İslamçılığa və türkçülüyə əngəl kimi gördüyü ifrat mühafizəkarları və solçuları kəskin şəkildə tənqid edərək, yazırdı ki, mühafizəkarlar hər növ təzə və yeni şeylərdən və işlərdən həzər edib insanları davamlı şəkildə bir nöqtədə saxlamaq xəyalındadırlar. Bunlar daim xalqın irəliləməsinə sədd çəkirlər (Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri, 2007, s. 34).
Onun fikrincə, 4-5 yüz ildən bəri avropalılar gözlərini gələcəyə doğru dikdiyi halda, İslam-Türk dünyası hələ də keçmişdən ayrıla bilmir. Halbuki keçmişi görmək, bilmək, yalnız istiqbalı, tərəqqiyi təyin üçün lazımdır, orada ilişib qalmaq üçün deyil. Bu keçmişpərəstliyin mötədil şəkli mühafizəkarlıq (köhnəpərvərlik), ifrat forması geriyəpərəstlikdir; məhz geriyəpərəstlərin üzündən müsəlmanlar 4-5 yüz il ərzində dünyada baş verən yeniliklərdən, dünyəvi elmlərdən xəbərsiz, nəsibsiz qalıblar(Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri, II cilddə, 2-ci cilddə, s. 141). O yazırdı: “Bu mazipərəstlik, bu geriyəpərəstlik üzündən bizlər, biz şərqlilər, biz müsəlmanlar şu son dörd-beş yüz il zərfində cərəyan edən dünyada baş verən hadisələrdən xəbərsiz, nəsibsiz qaldıq. Binəsib və bixəbər qaldığımız üçün külliyyətli zərər və ziyanlara düçar olduq. Öylə şiddətlə düçar olduq ki, bütün aləmi-İslam, bütün məmaliki-vasiteyi-İslamiyan Fasdan Cavayə qədər, Kazandan Zəngibarə qədər fələcə uğramış kimi əzim bir cismi-atilə oxşayır!” (Əli bəy Hüseynzadə. “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?”, s. 129).
Geriyəpərəstliyin zərərini çox yaxşı dərk edən Ə.Hüseynzadənin “Həyat” qəzetində dünyəvi, yoxsa dini elmlərlə bağlı “Bizə hansı elmlər lazımdır?” mövzusunda disskusiya təşkil etməsi təsadüfi olmamışdı. O, mühafizəkarlara üzünü tutaraq yazırdı ki, “elmi-əbdanla” (dünyəvi elmlərlə) “elmi-ədyanı” (dini elmləri) bir-birindən ayırmaq, dini elmlərlə yanaşı, riyaziyyat və təbiətşünaslıq kimi dünyəvi elmləri də öyrənmək lazımdır: “Axund həzrətləri, biz böylə zənn ediriz ki, bizə ülumun kaffəsi eyni dərəcədə lazımdır: həm ülumi-diniyyə, şəriyyə və ruhaniyyə, həm də riyaziyyat və təbiiyyat kimi ülumi-mücərrədə və cismaniyyə” (Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri, 2007, s. 124).
O, “Məcnun və Leylayi-İslam” məqaləsində də İslam dininin olmasa da, ancaq İslam dünyasında yaşayan müsəlman xalqlarının, xüsusilə də onun beyni-başı hesab edib “Türk təxti” adlandırdığı Osmanlının, onun ürəyi saydığı “İran”ın “xəstə”liyinin səbəblərini və müalicəsini göstərməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, hazırda siyasi-İslamın beyni-başı olan “Türk təxti”ndə sultan II Əbdülhəmidin bütün əməklərinə baxmayaraq, İslam coğrafiyasının yalnız bədəni deyil, onun ruhu da xəstəlikdən əziyyət çəkir. Buna səbəb bir tərəfdən İslam dünyasının öz beyin-ruh sisteminin tənəzzülə doğru gedərək Qərb dünyasından gələn “zəhərli yellərə” yoluxmaqdırsa, digər tərəfdən Qərb missiyonerlərinin qeyri-müsəlman, ya da qeyri-türklər arasında apardığı təbliğatlardır (Əli bəy Hüseynzadə. “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 151–153). Xüsusilə də, “ingilis mikrobları”nın (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 156) apardıqları anti-islam siyasəti nəticəsində İslam dünyasının ruhu hesab olunan Ərəbistanda da “tıq”, “taq” səslərini duymayan Hüseynzadə yazırdı: “Dəvəran və cövlani-dəmlə tərəfdən gələn hücum axın-axın bətinlərə daxil olaraq Kəbə və rövzeyi-mütəhhəreyi-dəli təvaf etdikdən sonra yenə yerlərinə övdət ediyorlardı. Əcəba bunlar zülali-zəmzəmə ilə qidai-ruh və bədən olan məarifi-islamiyyəni buradan hər tərəfə isal ediyorlarmı idi?.. Qahirədə, Nəcəfdə, Kərbəlada pərişan bir halda olsa da heç olmazsa mövcud olan mədaris və darülfünunun islamiyyədən buralarda, həkimi-dilgah Murad bəyin vaxtı ilə etdiyi dadü-fəryadlara rəğmən, nə bir nişanə, nə də bir əsər var idi…” (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 156–157).
