Əli bəy Hüseynzadənin Turançılıq fəlsəfəsi – I Yazı

Bu məqalə Türk dünyasının böyük bilgəsi, filosof-mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadənin  anadan olmasının 160 illik yubileyinə ithaf olunur.

Azərbaycan Türk mütəfəkkiri Əli bəy Hü­seyn­za­də (1864–1940)  Sal­yanda dün­ya­ya gəl­miş, uşaq yaş­la­rın­dan doğ­ma Türk di­li ilə ya­na­şı, ərəb, fars dil­lə­ri­ni, da­ha son­ra isə yu­nan, rus, al­man, la­tın dil­lə­ri­ni mü­kəm­məl şə­kil­də mə­nim­sə­miş­dir. Ana tə­rəf­dən Qaf­qaz şey­xü­lis­la­mı Şeyx Əh­məd Səl­ya­ni­nin nə­və­si olan Hü­seyn­za­də ilk təh­si­li­ni Tif­lis­də­ki Ru­ha­ni məd­rə­sə­sin­də və Rus Gim­na­zi­ya­sın­da (1875–1885) al­mış­dır. 1885-ci il­də Pe­ter­burq Uni­ver­si­te­ti­nin fi­zi­ka-ri­ya­ziy­­yat fa­kül­tə­si­nə da­xil olub ora­nı bi­tir­dik­dən son­ra (1889) İs­tan­bu­la üz tu­tmuşdur. İstanbulda Hər­bi-Tibb mək­tə­bi­ndə oxumuş (1890) və “Gənc türk­lər”ə qo­şu­la­raq “İt­ti­had və Tə­rəq­qi”nin qurucularından bi­ri ol­muş­dur (Əli bəy Hüseynzadə “İttihad və tərəqqi” nasıl quruldu?”, s. 13). 1895-ci il­də Hər­bi-tibb mək­tə­bi­ni bi­ti­rən Hü­seyn­za­də hə­kim kö­mək­çi­si ki­mi işə baş­la­mış, Türk-Yu­nan mü­ha­ri­bə­sin­də (1897–1900) iş­ti­rak edib İs­tan­­bu­la dön­dük­dən son­ra tib­bi əsər­lər yaz­mışdır.

1903-cü il­də İstanbuldan Ba­kı­ya gəlməyə məc­bur olan Hü­seyn­za­də 1-ci Ru­si­ya in­qi­la­bı (1905) nə­ti­cə­sin­də müs­təm­lə­kə xalq­­la­ra ve­ril­miş söz, mət­bu­at, mə­də­niy­yət, vic­dan ki­mi azad­­lıq­­lar­­dan is­ti­­fa­də edə­rək “Hə­yat” qə­ze­ti­ni (1905–1906), “Fü­yu­zat” jur­na­lı­nı (1906–1907) nəşr et­miş, di­gər qə­zet­lər­də (“Kas­pi”, “İr­şad”, “Tə­rəq­qi” və b.) el­mi-pub­li­sis­tik ya­zı­lar­la çı­xış et­miş­dir(Azər Turan “Əli bəy Hüseynzadə (həyatı, mübarizəsi, yaradıcılığı və şəcərəsi”, s. 57–61). 1908-1910-cu il­lər­də “Səa­dət” mək­tə­bin­də pe­da­qoq ki­mi ça­lı­şan Hü­seyn­za­də 1910-cu ilin or­ta­la­rın­da ye­ni­dən İs­tan­bu­la dö­nüb Hey­dər­pa­şa hər­bi xəs­tə­xa­na­­sı­­nın Tibb fa­kül­tə­sin­də (1910-1931) ça­lış­mış­dır.

1911-ci il­də tək­ra­rən “İt­ti­had və Tə­rəq­qi”nin mər­kə­zi təş­ki­la­tı­na üzv se­çi­lən, ey­ni za­man­da “Türk yur­du” oca­ğı­nın və jur­­nal­­ı­­nın ya­ran­ma­sın­da, in­ki­şa­fın­da ya­xın­dan iş­ti­rak edən Hü­seyn­­za­də 1915-1917-ci il­lər­də “Tu­ran” ad­la­nan bir he­yət­lə Av­ro­pa öl­kə­­lə­ri­nə sə­fər edə­rək Türk xalq­la­rı­nın, xü­su­si­lə də Ru­si­ya türk­lə­ri­nin və­ziy­yət­lə­ri­ni on­lara çat­dır­ma­ğa ça­lış­mış­dır. Bu məq­səd­­lə Ber­lin­də təş­kil olu­nan “Türk xalq­la­rı konq­re­si” (1916), Stok­holm Konq­re­si (1917) diq­qə­ti da­ha çox cəlb etmişdir. 1918-ci il­də Ə.Ağa­oğ­lu ilə bir­lik­də Nu­ri pa­şa­nın baş­çı­lıq et­di­yi Qaf­qaz İs­lam Or­du­su ilə bir­gə Gən­cə­yə gə­lən Ə.Hü­seyn­za­də çox keç­mə­­dən İs­tan­bu­la dönmüşdür. An­caq 1-ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­si­nin nə­ti­cə­si ola­raq Os­man­lı­nın məğ­lub öl­kə ki­mi ta­nın­ma­sı ilə (1918, 20 okt­yabr Mud­­ros mü­qa­vi­lə­si) onun da An­tan­ta­ blokunun ba­şın­da du­ran in­gi­lis­lər tə­rə­fin­­dən Mal­ta­ya sür­gün olun­ma­sı bir tə­sa­düf nə­ti­cə­sin­də baş tut­ma­mış­dır.

1925-ci il­də Ba­kı­da ke­çi­ri­lən 1-ci Tür­ko­lo­ji qu­rul­tay­da iş­ti­rak edib qa­yıt­dıq­dan  az son­ra (1926) o, Mus­ta­fa Ka­mal Ata­tür­kə sui-qəsd­də it­ti­ham olu­nan it­ti­had­çı­lar­la bir­lik­də həbs edil­miş­dir. An­caq məh­kə­mə tə­rə­fin­dən bə­ra­ət qa­za­nan Ə.Hü­seyn­za­də bu ha­di­sə­dən son­ra, ümu­miy­yət­lə, si­ya­si-ideo­lo­ji mə­sə­lə­lər­dən uzaq dur­muş və 1940-cı ilin mar­tın 17-də İs­tan­bul­da və­fat et­miş­dir.

Onun əsas si­ya­si-ideo­lo­ji, el­mi-fəl­sə­fi əsər­lə­ri “Türk­lər kim­dir və kim­lər­dən iba­rət­dir?”, “Si­ya­sə­ti-fü­ru­sət”, “Əb­di-Qlaf məh­fə­zə”, “Qər­bin iki das­ta­nın­da Türk” və baş­qa­la­rı­dır.

XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Əhməd bəy Ağa­oğ­lu si­ya­si-ideo­lo­ji “İs­lam mil­lət­çi­li­yi” ide­ya­sı­na uy­ğun ola­raq, əsa­sən, İs­lam ta­ri­xi­ni, fəl­sə­fə­si­ni, bir söz­lə İs­lam mə­də­niy­­yə­ti­ni təd­qiq et­di­yi hal­da, Əli bəy Hü­seyn­za­də is­lam­çı­lıq­la mü­qa­yi­sə­də türk­çü­lü­­yün ta­ri­xi­nə, fəl­sə­fə­si­nə nis­bə­tən çox önəm ver­miş, si­ya­si türk­çü­lü­yə me­yil gös­tər­miş­dir. Əs­lin­də, bu mü­tə­fək­kir­­lə­rin əsas məq­sə­dləri bəl­li­­dir: İs­lam-Türk dün­ya­sı­nın qur­­tul­­u­şu. Bu qur­tu­luş yo­lun­da isə bir qə­dər fərq­li tak­ti­ka­la­rın se­çil­­mə­­­si, fərq­li mü­la­hi­zə­lə­rin səs­lən­mə­si tə­bii­dir. Hü­seyn­za­də­nin təb­irin­­cə de­sək, ey­ni ide­ya uğ­run­­da mü­ba­ri­zə apa­ran in­san­lar ara­sın­da­kı fi­kir ix­ti­laf­la­rı­nın, zid­­diy­­yət­lə­ri­­n ol­ma­sı mil­li bir­li­yin po­zul­ma­sı­na də­la­lət edə bil­məz. Ək­si­nə, fi­kir ix­ti­laf­la­rı nə­ti­cə­­sin­də hə­qi­qət mey­da­na çı­xar və mil­lət də əsil hə­qi­qə­tin ar­xa­­sın­ca ge­dər. O yazırdı: “Ələlxüsus, böyük bir inqilab dövrü olan bu günlərdə hər halda bir neçə gözlü olmaq zəruridir! Şəkk və şübhə yoxdur ki, “İrşad” ilə “Həyat”ın fikirlərində çox ixtilaf olacaqdır. Məbada cəmaətimiz bu ixtilafi-əfkarı ittihadsızlığa, ittifaqsızlığa həml edə! Xeyr! Ancaq ixtilaflarının vücudilə həqiqət təcəlla və təzahür edə, müssadiməyi-əfkardan bariqəyi-həqiqət parlamaqda olduğu hər kəscə müsəl­ləmdir. Elm və həqiqətin ən böyük, ən şərəfli dostlarının belə hər zaman əfkar və arasında ixtilaf olmuşdur”(Əli bəy Hüseynzadə “İrşad” // Azərbaycan mətbuat tarixi antologiyası, iki cilddə, 1-ci cild, s. 83). Di­gər tə­rəf­dən bü­tün türk­lər, o cüm­lə­dən mü­səl­­man türk­lə­ri üçün din və mil­lət an­la­yış­la­rı de­mək olar ki, hə­mi­şə mü­hüm əhə­miy­yət ma­hiy­yət da­şı­mış­dır. Bu an­lam­da, hə­min dövr­də mil­li-de­mo­k­ra­tik cəb­hə­ni təm­sil edən zi­ya­lı­la­rı­mız­dan bir qis­mi­nin, Türk dün­ya­sı­nın ni­ca­tı üçün is­lam­la çul­ğa­laş­­mış si­ya­si türk­lü­yə (Yusif Ak­­­çu­ra, Əli bəy Hü­seyn­za­də, M.Ə.Rəsulzadə və b.), di­gər­lə­ri­nin türk­lük­­lə çul­ğa­laş­mış si­ya­si is­lam­çı­lı­ğa (Əhməd bəy Ağa­oğ­lu, Qara Qa­ra­bə­yli, S.M.Qənizadə və b.) üs­tün­lük ver­mə­si tə­bii­dir.

Onun ic­ti­mai-si­ya­si gö­rüş­lə­rin­də is­lam­la çul­ğa­laş­mış türk­çü­lük­­də iki yö­nü: 1) is­lam­çı­lıq və türk­çü­lü­yün vəh­də­ti, ya­xud da “is­lam­laş­­maq, türk­ləş­mək və av­ro­pa­laş­maq” ki­mi qeyd edi­lən “üç­­lü” düs­tu­ru; 2) və “Os­man­lı-İstanbul mərkəzli türk­çü­lü­yü” ide­ya­sı­nı fərq­lən­dir­­mək la­zım gə­lir.

İs­lam­çı­lıq­la türk­çü­lü­yün vəh­də­ti mə­sə­lə­si­nin özün­də də iki: 1) on­la­rı mü­ha­fi­zə­kar­lıq (ge­ri­lik­çi is­lam­çı­lar­dan) və if­rat­çı­lıq­dan (ra­di­kal qərb­çi­lər­dən) uzaq tu­ta­raq çağ­daş ru­hu­nu ifa­də et­mək, 2) is­lam­çı­lıq və türk­çü­lü­yün vəh­də­ti­ni qo­ru­yub sax­la­maq­la bir-bi­ri­nə qar­şı qo­yul­ma­sı­na yol ver­mə­mək ki­mi, va­cib mə­qam var idi.

Bi­rin­ci­si, yə­ni is­lam­çı­lıq və türk­çü­lü­yün vəh­də­ti ide­ya­sı ilə ya­na­şı if­rat mü­ha­fi­zə­kar­la­rla if­rat tə­rəq­qi­çi­lə­rə qar­şı olan Hü­seyn­­za­də mö­tə­dil tə­rəq­qi­pər­vər ki­mi, İs­lam di­ni­nin və türk­lü­yün ru­hun­da dai­ma ye­ni­li­yin, çağ­daş­lı­ğın ol­ma­sı­nı rəh­bər tut­muş­dur. Ona gö­rə bu gün mü­səl­man xalq­la­rı di­gər in­ki­şaf et­miş mil­lət­lər­dən ge­ri qal­mış­dır ki, Türk-İs­lam dün­ya­sı­nın qru­tu­lu­şu mə­sə­lə­sin­də üç fir­qə: 1) mü­ha­fi­zə­kar­lar; 2) if­rat tə­rəq­qi­pər­vər­lər; 3) mö­tə­dil tə­rəq­qi­pər­vər­lər, möv­cud­­dur. İs­lam­çı­lı­ğa və türk­çü­lü­yə ən­gəl ki­mi gör­dü­yü if­rat mü­ha­fi­zə­kar­la­rı və sol­çu­la­rı kəs­kin şə­kil­də tən­qid edə­rək, ya­zır­dı ki, mü­ha­fi­zə­kar­lar hər növ tə­zə və ye­ni şey­lər­dən və iş­lər­dən hə­zər edib in­san­la­rı da­vam­lı şə­kil­də bir nöq­tə­də sax­la­maq xə­ya­lın­da­dır­lar. Bun­lar dai­m xal­qın irə­li­lə­mə­si­nə sədd çə­kir­lər (Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri, 2007, s. 34).

Onun fik­rin­cə, 4-5 yüz il­dən bə­ri av­ro­pa­lı­lar göz­lə­ri­ni gə­lə­cə­yə doğ­ru dik­di­yi hal­da, İs­lam-Türk dün­ya­sı hə­lə də keç­miş­dən ay­rı­la bil­mir. Hal­bu­ki keç­mi­şi gör­­mək, bil­mək, yal­nız is­tiq­ba­lı, tə­rəq­qi­yi tə­yin üçün la­zım­dır, ora­da ili­şib qal­maq üçün de­yil. Bu keç­miş­pə­rəst­li­yin mö­tə­dil şək­li mü­ha­fi­zə­­kar­lıq (köh­nə­pər­vər­lik), if­rat for­ma­sı ge­ri­yə­pə­rəst­lik­dir; məhz ge­ri­yə­pə­rəst­lə­rin üzün­dən mü­səl­man­lar 4-5 yüz il ər­zin­də dün­­ya­da baş ve­rən ye­ni­lik­lər­dən, dün­yə­vi elm­lər­dən xə­bər­­siz, nə­sib­siz qa­lıb­lar(Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri, II cilddə, 2-ci cilddə, s. 141). O ya­zır­dı: “Bu ma­zi­pə­rəst­lik, bu ge­ri­yə­pə­rəst­lik üzün­dən biz­lər, biz şərq­li­lər, biz mü­səl­man­lar şu son dörd-beş yüz il zər­fin­də cə­rə­yan edən dün­ya­da baş ve­rən ha­di­sə­lər­dən xə­bər­siz, nə­sib­siz qal­dıq. Bi­nə­sib və bi­xə­bər qal­dı­ğı­mız üçün kül­liy­yət­li zə­rər və zi­yan­la­ra dü­çar ol­duq. Öy­lə şid­dət­lə dü­çar ol­duq ki, bü­tün alə­mi-İs­lam, bü­tün mə­ma­li­ki-va­si­te­yi-İs­la­mi­yan Fas­dan Ca­va­yə qə­dər, Ka­zan­dan Zən­gi­­ba­rə qə­dər fə­lə­cə uğ­ra­mış ki­mi əzim bir cis­mi-ati­lə ox­şa­yır!” (Əli bəy Hüseynzadə. “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?”, s. 129).

Ge­ri­yə­pə­rəst­li­yin zə­rə­ri­ni çox yax­şı dərk edən Ə.Hü­seyn­­za­də­nin “Hə­yat” qə­ze­tin­də dün­yə­vi, yox­sa di­ni elm­lər­lə bağ­lı “Bi­zə han­sı elm­lər la­zım­dı­r?” möv­zu­sun­da diss­ku­si­ya təş­kil et­mə­si tə­sa­dü­fi ol­ma­mış­dı. O, mü­ha­fi­zə­kar­la­ra üzü­nü tu­ta­raq ya­zır­dı ki, “el­mi-əb­dan­la” (dün­yə­vi elm­lər­lə) “el­mi-əd­ya­nı” (di­ni elm­lə­ri) bir-bi­rin­dən ayır­maq, di­ni elm­lər­lə ya­na­şı, ri­ya­ziy­yat və tə­bi­ət­şü­nas­lıq ki­mi dün­yə­vi elm­lə­ri də öy­rən­mək la­zım­dır: “Axund həz­rət­lə­ri, biz böy­lə zənn edi­riz ki, bi­zə ülu­mun kaf­fə­si ey­ni də­rə­cə­də la­zım­dır: həm ülu­mi-di­niy­yə, şə­riy­yə və ru­ha­niy­yə, həm də ri­ya­ziy­yat və tə­bi­iy­­yat ki­mi ülu­mi-mü­cər­rə­də və cis­ma­niy­yə” (Əli bəy Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri, 2007, s. 124).

O, “Məc­nun və Ley­la­yi-İs­lam” mə­qa­lə­sin­də də İs­lam di­ni­nin ol­ma­sa da, an­caq İs­lam dün­ya­sın­da ya­şa­yan mü­səl­man xalq­la­rı­nın, xü­su­si­lə də onun bey­ni-ba­şı he­sab edib “Türk təx­ti” ad­lan­dır­dı­ğı Os­man­lı­nın, onun ürə­yi say­dı­ğı “İran”ın “xəs­tə”li­yi­nin sə­bəb­lə­ri­ni və müa­li­cə­si­ni gös­tər­mə­yə ça­lış­mış­dır. Onun fik­rin­cə, ha­zır­da si­ya­si-İs­la­mın bey­ni-ba­şı olan “Türk təx­ti”ndə sul­tan II Əb­dül­hə­mi­din bü­tün əmək­lə­ri­nə bax­ma­ya­raq, İs­lam coğ­ra­fi­ya­sı­nın yal­nız bə­də­ni de­yil, onun ru­hu da xəs­tə­lik­dən əziy­yət çə­kir. Bu­na sə­bəb bir tə­rəf­dən İs­lam dün­ya­sı­nın öz be­yin-ruh sis­te­mi­nin tə­nəz­zü­lə doğ­ru ge­də­rək Qərb dün­ya­sın­dan gə­lən “zə­hər­li yel­lə­rə” yo­lux­maq­dır­sa, di­gər tə­rəf­dən Qərb mis­si­yo­ner­lə­ri­nin qey­ri-mü­səl­man, ya da qey­ri-türk­lər ara­­sın­da apar­dı­ğı təb­li­ğat­lar­dır (Əli bəy Hüseynzadə. “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 151–153). Xü­su­si­lə də, “in­gi­lis mik­rob­­la­rı”nın (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 156) apar­dıq­la­rı an­ti­-is­lam si­ya­sə­ti nə­ti­cə­sin­də İs­lam dün­ya­sı­nın ru­hu he­sab olu­nan Ərə­bis­tan­da da “tıq”, “taq” səs­lə­ri­ni duy­ma­­yan Hü­seyn­za­də ya­zır­dı: “Də­və­ran və cöv­la­ni-dəm­lə tə­rəf­dən gə­lən hü­cum axın-axın bə­tin­lə­rə da­xil ola­raq Kə­bə və röv­ze­yi-mü­təh­­hə­re­yi-də­li tə­vaf et­dik­­dən son­ra ye­nə yer­lə­ri­nə öv­dət edi­yor­lar­dı. Əcə­ba bun­lar zü­la­li-zəm­­zə­mə ilə qi­dai-ruh və bə­dən olan məa­ri­fi-is­la­miy­yə­ni bu­ra­dan hər tə­rə­fə isal edi­yor­lar­mı idi?.. Qa­hi­rə­də, Nə­cəf­də, Kər­bə­la­da pə­ri­şan bir hal­da ol­sa da heç ol­maz­sa möv­cud olan mə­da­ris və da­rül­fü­nu­nun is­la­miy­yə­dən bu­ra­lar­da, hə­ki­mi-dil­gah Mu­rad bə­yin vax­tı ilə et­di­yi da­dü-fər­yad­la­ra rəğ­mən, nə bir ni­şa­nə, nə də bir əsər var idi…” (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, s. 156–157).