Yeni dövrün fəlsəfəsinə qədəm qoyanda yazı adamları məsuliyyət və vəzifə anlayışları arasında parallelər axtarmağa başladılar. Buna görə psixologiya “vəzifə şüuru” üzərinə köklənməyə, vəzifə “insanın özü qarşısındakı məsluyyəti” kimi qiymətləndirilməyə, onun müxtəlif sahələr üzrə boynuna götürdüyü məsuliyyətin ismi olmağa başladı. Vəzifə məsuliyyətin birbaşa özü oldu haradasa.
Sosiologiyada “vəzifə sahibi” dedikdə ona biçimlənmiş işi tet-a-tet həyata keçirən şəsxslər nəzərdə tutulurdu. 20-ci əsrə qədər psixologiyada özəlliklə, psixoanalizin güclü təsirləri olur və buna görə məsuliyyət anlayışına qıcıq var idi. Freydistlərin hamısı hesab edirdi ki, insana hansısa məsuliyyəti aşılamaq onun yükümlülüyü halına gəlir və bu da azadlıq ilə çarpışmalara səbəb olur. Halbuki Ziqmund Freydin özündə insan meyilləri sərbəst olsa da, məşhur “at” və “çapar” misalı da var idi axı. Freyd insan şüurunu “çapar”, onun qeyri-şüuri dünyasını, bütün cinsəl aktlarını isə “vəhşiləşmiş at” hesab edirdi. Deməli, bəri başdan insanın qeyri-ənənəvi yönlərinin sərbəstliyinə inanan Freydi məsuliyyətsizliyi müdafiə etməkdə günahlandırmaq çox yanlış idi. Freyd demirdimi ki, “Çapar yaxşıdırsa, at heç vaxt digərlərinə zərər verməz”? İnsanın qeyri-şüuri əksi onun reallığıdır, onu basqılara məruz qoymaq yanlışdır, amma sərbəstliyində nəzarətçi və şüurun kontroluna dayanan baxış olmazsa, bu ilk başda insanın özünə zərərlidir. Vəzifə anlayışı həmin dövrdə daha müstəqil dəyərləndirilirdi. İnsanın yaxşı olmaq missiyası və məcburiyyəti yox idi. Sadəcə ruh fəlsəfəsində və şərqin bəzi kiçik spiritual fəlsəfi cərəyanlarında yaxşı olmaq və yaxşılıqlar etmək bir vəzifə kimi insana yüklənirdi.
Vəzifə hərəkətə keçməkdir. Sadəcə dinləmək, düşünmək və izləmək vəzifəyə zidd sayılır. Borxes vəzifəni “hərəkətin siması” hesab edirdi. Vəzifə fəlsəfədə nəticə hasil edənin adıdır. Özünün məsuliyyət daşıdığın sahə üzrə öhdəliklərini yerinə yetirmək və problemlərdə əməli reaksiya göstərmək qabiliyyətidir. Vəzifə həm də yaratmaqdır. “Yaradıcı adam” anlayışı indi ancaq ədəbiyyat, yazı və incəsənətlə məşğul olan adamlara deyilir, amma fəlsəfədə hər insanın vəzifəsi yaradıcılıqdır.
Antik Yunan filosofu Aristotel vəzifə və səlahiyyətin başladığı yeri ailə olaraq görürdü. Əsrlər öncədən antik fəlsəfədə ailənin hər üzvü həm də müstəqil bir fərd kimi dəyərləndirilirdi. Deməli, qədim insan təfəkkürünün çoxdan aydınlaşdırdığı müstəqillik və vəzifə arasındakı əlaqəni çağdaş fəlsəfə hələ də izah etmir. Aristotelə görə vəzifə sahibinin müstəqilliyi onun məsuliyyət daşıdığı digər insanların müstəqilliyindən əsla çox deyildi. Prataqor buna görə vəzifəsi olan fərdləri də ayırırdı. Ona görə, hər insanın təbiət önündə bir vəzifə öhdəliyi var. Bir də digər insanların inkişafı üçün müəyyən vəzifə öhdəlikləri olan insanlar var idi. O, onları qrupların və toplumların həyatını işıqlandıran insanlar kimi görürdü.
Fəlsəfə tarixinin elə bir dövrü olmayıb ki, vəzifəli insanların aydınlatma funksiyası qeyd olunmasın. Bu məsələlərdə daha ifrat və anti mövqe tutan Trotskidə belə bir həssaslıq mövcud idi. Sokrat vəzifə ilə bağlı yazırdı ki, bunu mənimsəyən insan öncə özünün və ətrafının, daha sonra isə bütöv cəmiyyətin istiqamətini müəyyən edən, aydın fikrə malik olan insanlar olmalıdır. Sokrat “vəzifə qorxusu”nu iyrənc hesab edir. Cəsarəti və özünə əminliyi vəzifənin uğurla həyata keçməsində əsas vasitə hesab edirdi. Qələbənin yolu cəsarətdən asılı idi. Necə ki Platon buna uyğun “Qorxaqlar heç bir zaman zəfər abidəsi tikə bilməz” ifadəsini işlətmişdi. Vəzifə adamı aydınlanmanı öz ölkəsi, toplumu və ətrafı üçün bir məşəl edən adamdır.
Vəzifənin insana bəxş etdiyi sadə bir duyğu deyil. Bu baxımdan görürük ki, psixologiya və sosiologiya fəlsəfədən ayrılıb müstəqilləşsə də, müəyyən məsələlərə yanaşmada onlar arasında ziddiyətlər özünü göstərir. Fəlsəfə insanın vəzifə duyğusu ilə məsuliyyəti arasında bu baxımdan əlaqə yaratmışdır. Vəzifənin uğuru məsuliyyətin dərkindən asılı kimi dəyərləndirilmişdir. Bizim ətrafımızda istər sosial mənada ailədə bir ata kimi, istər mediada bir jurnalist kimi, istərsə də bir sənətkar kimi öz vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilməyən, ya da vəzifəsində uğursuzluqlara düçar olan adamların bu qədər tez bir zamanda bitməsi bilirsinizmi nə ilə əlaqəlidir? Həm insanlar məsuliyyət duyğusundan vicdansızca kənarlaşıblar və bunu özləri üçün çox ağır bir yük qismində görərək özləri üçün çərçivələr müəyyənləşdirirlər, həm də elə başa düşürlər ki, onlar yalnız övladları və ailəsi qarşısında məsuliyyət daşıyırlar. Bu çox bəsit yanaşmadır. İnsan hər şeydən öncə digər insanlar qarşısında, daha sonra isə təbiət qarşısında məsuliyyət daşımalıdır. Bunlar isə sadə idealist “çərənləmə” deyil, dünyadakı ciddi fikir adamlarının dünyanı daha parlaq bir gələcəkdə görmək istəməsinin təzahürləridir.
Fəlsəfədə insan vəzifələri və məsuliyyəti ilə bağlı ən dolğun çalışmaları alman fəlsəfəsinin kultu İmmanuel Kant edib. Kant məsuliyyət anlayışının mahiyyətini etik konsepsiyalarla izah edirdi. O əxlaqi qaydaları bir dərs kimi görürdü. İnsan bu dərsi, tapşırığı etməlidir və bu onun həyatda nə qədər yaxşı bir “yaşam tələbəsi” olmasının qarantı sayılır. Kanta görə əxlaqi məsuliyyət bir asıllılıq yox, qaydadır. Yaxşı bir vətəndaş öz konstitusiyasının qanunlarına riayət etməyə borclu olduğu kimi, yaxşı bir insan da əxlaqi qaydaları mənimsəməyi bacarmalıdır. Bunun əksinə iddia edən “bəzədilmiş” azadlıq anlayışı burada iyrənc görünməyə başlayır.
Kant bütün bu anlayışları “Ənənələrin metafizikasına dair” əsərində izah etməyə çalışır. Kanta görə, “Dünyada və dünyanın kənarında yaxşı istəkdən başqa yaxşı sayıla biləcək heç nə yoxdur”. Ona görə insan əgər yaxşı olmağı qarşısına məqsəd qoyubsa, bunun təməli yaxşı istəkdən və yaxşı düşüncədən keçir. Volterin fəlsəfi mühakimələri ilə bir bənzərlik var idi bu yanaşma tərzində. İnsanın əxlaqı onun davamlılığı ilə həmahəngdir. Kant bunu daha aydın belə izah edirdi ki, insan əxlaqı onun vəzifə duyğusu ilə formalaşır. Kant yaradıcılığında rast gəldiyimiz bu tezislər təsəvvüfdə və islam fəlsəfəsində “təqva” anlayışı ilə davam edib.
Sosioloji lüğətdə sonralar məsuliyyətin fəlsəfi izahı verildi. 21-ci əsrdən etibarən məsuliyyət “insanın üzərinə götürdüyü vəzifələrə qarşı həssaslığı” hesab edilirdi. Məsuliyyət yalnız etmək istədiklərinin deyil, etmək istəmədiklərinin də dəyərini anlamaqdır. Buna görə Şopenhauer insanın qəbahətini də məsuliyyətsizlikdən törəyən hadisə sayır və hesab edirdi ki, səhv edən insan öz məsuliyyətini anlamaq yerinə, başqalarında günah axtamaqla özünü təkmilləşdirmədən, özü-özünü tərəqqidən saxlayır. Dostoyevski yazılarının birində məsuliyyətdən qaçan və özünü inkişaf meyarlarından saxlayan insanları “mənəvi dünyalarının sui-qəsdçisi” adlandırırdı.
Məsuliyyət anlayışından çoxlu yeni terminoloji ifadələr yarandı. Bunların bir neçəsinə toxunmaq istəyirəm. Ən çox istifadə edilən və məğzini anlamaqda ləng qaldığımız anlayışlardan biri şübhəsiz ki, hüquqi məsuliyyətdir. Hüquqi məsuliyyət hüquq pozuntusu törətmiş şəxs üçün arzuolunmaz nəticələrlə ifadə olunur. Hüquqi məsuliyyətin əmələ gəlməsinə əsas hüquq pozuntusunun törədilməsi faktıdır. Hüquqi məsuliyyət dövlətlə, hüquqla sıx əlaqədardır. Dövlət hüquq normalarını müəyyən edərək, həm də hüquqa zidd davranışa görə hüquqi məsuliyyəti də nəzərdə tutur. Hüquqi leksikonda məsuliyyət anlayışıyla bağlı çoxlu bölmələr mövcuddur. Məsələn, inzibati məsuliyyət anlayışına tez-tez rast gəlirik. Bu gün bəşər insanı üçün daha təhlükəli olanı şübhəsiz ekoloji məsuliyyət duyğusunun zəifliyidir. Qısaca, onu da qeyd edim ki, ekoloji məsuliyyət izahı da iki formada mümkündür. Hüquqi leksikondan yanaşsaq, buraya təbiətə vurduğu zərərlərin miqyasına, ekologiyanı korlamağa görə müəyyənləşmiş hüquqi cəzalar mexanizmi anlaşılır. Vitqenşteynin fəlsəfəsində isə “cəzadan kənar məsuliyyət” anlayışı fərqləndirilir. Onsuz da hüququn dilində məsuliyyət birbaşa məsuliyyətsizlikdən törəyən cəzaların konstitusional izahıdırsa, fəlsəfənin dilində məsuliyyət və məsuliyyətsizlik anti-tezislər formasında izah olunur.
Yazının əvvəlində qeyd etdiyim kimi, indi ətrafda məsuliyyətsizlik nəticəsində o qədər ciddi problemlər baş verir ki, bunlara qarşı vaxtında bir münasibət qoymayanda, sonralar hamımız bunun acısını öz üzərimizdə hiss edirik. Əxlaqlı olan, düzgün düşünməyi bacaran hər bir vəzifə sahibi fərdlər qarşısındakı məsuliyyətini anlayır. Bunun əksini öz cismində daşıyanlar isə nə hüquq, nə vicdan, nə də insanlar qarşısında utanmır, sanki səbəb olduğu neqativlər olmalıymış kimi, həyasızcasına öz ömrünü davam etdirir. Sanki digər insanların ömrü yoxmuş, sanki səbəb olduqları şeylər təbii imiş kimi.
Harada olmağımızdan, hansı vəzifəni daşımağımızdan asılı olmayaraq insan məsuliyyətinin önəmini dərk etməyi bir mənəvi öhdəlik kimi anlamalıyıq.
