Fransız filosof və tarixçi Ernest Renana görə, millət anlayışı ortaq hissiyyatdır, ruhani bir qayədir. Bu ruhani qayəni iki şey meydana gətirir. Biri keçmişdə, digəri indidədir: biri zəngin ortaq dəyərlər mirasına sahib olmaqdır, digəri indiki zamanda ortaq qərar almaq, birlikdə yaşamaq istəyi, bütöv halda sahib olduqları mirası davam etdirmək arzusudur.
Görkəmli publisist, ictimai-siyasi xadim Əhməd bəy Ağaoğlunun da Sarbonna Universitetində hüquq təhsili alarkən düşüncələrindən təsirləndiyi E.Renanın bu fikirləri, həqiqətən, dərin anlam daşıyır.
Tarix boyu bütün millətlər, qövmlər bir-birindən fərqli, bəzən də bir-birinə yaxın tərəqqi və inkişaf yolu keçiblər. Ümumiyyətlə, cəmiyyətlərin millət kimi formalaşma periodunda uğurlu məqamlarla yanaşı, məğlubiyyətlər də az olmayıb. Tarixə nəzər saldıqda demək olar ki, hər millət zaman-zaman fəlakətlər və yenilgilərlə üzləşmişdir. Bəzi millətlər bu fəlakətlərin girdabında boğulmuş, bölünüb parçalanmışdır. Bəziləri üçün isə bu məğlubiyyətlər təkan halına gəlmiş, bir bütün olmaq yolunda hərəkətverici xüsusiyyət daşımışdır. Təkan, əməli davranış, səy olduğu yerdə iradə, iradənin olduğu yerdə də həqiqətə çatmaq vardır.
Məşhur filosof Mauris Blondelə görə, “özündə mənəvi bir səy olan hər hərəkət, hər əməli davranış mükəmmələ, daha mükəmmələ bir özləmdir”.
İnsan üçün, onun maddi və mənəvi tərəqqisi üçün səy, hərəkətvericilik, təkan nə qədər önəmlidirsə, millət üçün də ən azı o qədər önəmlidir.
Bəs millətin səyi, hərəkəti, tərəqqisi nədir, nədədir, necədir?
Birinci növbədə, milləti millət edən onun fərdləridir, fərdlərin mədəni-mənəvi səviyyəsidir, daha ali məqamda təfəkkürü, ruhani halıdır. Fərdlərin düşüncə tərzi, yetişmə forması, əxlaqı onların təşkilatlanmasını təmin edir.
O millət tərəqqi edər ki, onun hərəkəti, əməli, davranışı hədəfə yönəlsin və ya uca, ülvi bir qayəyə bağlansın. Onu təşkil edən fərdlər millətin mənafe və mənfəətini özündən, öz şəxsi mənfəət və mənafeyindən üstün tutsun.
O millət tərəqqi edər ki, soykökünə, yaddaşına, tarixi kültürünə, atalarının mirasına sahib çıxsın və o mirasla elmə, sənətə, tarixə, ədəbiyyata töhfələr verəcək “sağlam nəsil” fundamentini, proqramlarını tərtib etsin və istiqbala istiqamətlənsin.
Əks halda bir xalqın, millətin fərdləri hiylə və aldatmaqla formalaşdırılacaqsa və bu, dırnaqarası fərasətlilik meyarı kimi qələmə veriləcəksə, heç şübhəsiz, o millət öz kökünə balta çalacaqdır…
Dayanmaq, durmaq, gözləmək zamanı deyil, hərəkət… hərəkət zamanıdır.
Türk-islam məfkurəsinin böyük carçısı Əli bəy Hüseynzadə “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar” məqaləsində yazır: “…Yaponlar uşaqlara iki əl ilə də, həm sağ, həm də sol əl ilə yazmağı öyrədirlər! Heyəti-milliyyəmiz nədən iki qanad ilə pərvaz etməyə çalışmasın? Kişilər bəşəriyyətin bir qanadı isə, qadınlar da digər qanadıdır. Axır bu həqiqəti anlamışıq ki, qızlarımız maarifə həvəs, xanımlarımız cəmiyyət, komitet təşkilinə qeyrət etməyə başlayırlar. Bakıda, Vladiqafqazda xanımlar tərəfindən ianə, yardım komitetləri açılıb. Hər kəsin həzrəti Süleymanın qarıncası qədərincə də olsa, bir hədiyyə gətirərək Qarabağ zərərçəkmişlərinə iki min manatdan ziyadə pul cəm etməyi və o yolda xeyriyyə yardımları göstərməyi diqqətə və tərifə layiqdir. İştə bunlar həp yaşıl işıqlardır…”
Bu nümunəni verməkdə məqsədimiz dünənin dəyərlərini, xeyriyyəçilik ənənəsini, comərdlik və qəhrəmanlığını bir daha xatırlatmaq, qəlblərdə millət olma yolunda yaşıl işıqları yandırmaqdır. O işıqlar ki tərəqqi yoluna işıq saçır. O işıqlar ki kişili-qadınlı hamını xeyirdə yarışa səsləyir, elmə, irfana səsləyir.
Unutmayaq: fərdləri dünənini, dəyərlərini önəmsəməyən, onların mənəviyyatından, kültüründən bəhrələnməyən, tarixinə, dilinə sayğı duymayan millət gec-tez millət olmaqdan çıxacaqdır.
Səviyyəli millət şüurlu şəkildə addımlayan, bütün işlərini içindəki ziyalıların əl birliyi ilə düzənləyən, ali fikir çeşmələrindən su içərək məsələlərini yekdil qərara bağlayan millətdir.
Zavallıdır o xalq ki, övladlarını maarif işığından bəhrələndirə bilmir. Onlara düzgün, təmiz ziyalanma ocağı təşkil edə bilmir. İrfan memarı olmayan xalqlar müflisdir.
Unutmayaq: mərifətsizlik bataqlıqdır!..
Ülviyyətə bağlı olmayan alim maddə zibilliyində dolaşan sərsəridir. Tərəqqi milli ruhlu, milli düşüncəli, dilini, tarixini sevən, diri fikirli, soykökünün mənəviyyatıyla qidalanan qəhrəmanların əliylə mümkündür. Dilinə, mədəniyyətinə, tarixinə bağlı, milli fərdlərlə mümkündür. Yad baxışda, yad fikirdə, yadın verdiyi süni ideologiyalarda deyil, öz milli bağçasının min bir ətirli gülləri ilə mümkündür. Ülviyyətlə qidalanan bağçanın alimləri ilə mümkündür…
Millət tərəqqisinin uca meyarlarından biri də, heç şübhəsiz, elm və elm sevgisidir. Həqiqi elm günəş kimidir. O, xəsisliyi, xəbisliyi sevməz. Nuru, ziyası alimi də, ətrafını da işıqlandırar. Elm Haqdandır. Yalnız istəyən, arzulayan əldə edər. Elm hər şeydən öncə həqiqəti arama yoludur, bilinməyəni bilmək, aramaqdır. Onun arxasınca gedənlər, elmlənməyi bir məram halına gətirənlər onda dərinləşərlər və zamanla millətin baş tacına çevrilərlər. Onlar millətə tərəqqi yolunu göstərən həqiqi ağsaqqallardır.
Biz elmi – elmlənməyi, qəhrəmanı – qəhrəmanlığı, cəsarəti – cəsurluğu, mədəniyyəti – mədəniliyi sevən millətik. Uca millətin mənsubu olan biz azərbaycanlılar şahidi olduğumuz bu şanlı günlərdə aşılıb-keçilməyən dağları aşdıq, əlimizdən alınanları canı bahasına geri qaytardıq, varılması mümkün görünməyən mübarizə yolu keçdik. Bu böyük mübarizəmizlə “öz”ə döndük və “öz”ə dönəndə bu millətin necə böyük olduğunu bir daha gördük.
Əgər dünyanın millətimizə hörmət etməsini istəyiriksə, özümüzə, öz millətimizə hörmətlə yanaşmalıyıq…
Böyüklərimiz deyiblər: “İnsanların ən pisi maddiyyatı elminə tərcih edən və bu arzusunda çabalayan şəxsdir”.
Məncə, millətlərin də ən ucası mərifəti, irfanı, qəhrəmanlığı, elmi, mədəniyyəti, tərəqqini özünə meyar edən millətdir…
