Bəzi kəlmələr var, mənası dərindir, yüklüdür, ancaq yüklü olduğu qədər də tapıntıdır, sehrlidir, bəzən çarədir, bəzən də dərddir.
İnsanın daxili aləmini silkələyən, sarsıdan, bəzən də xoşhal edən, feyzləndirən, dərununa səs salan avazdır. Bəzən də “İnsan” adlı xəzinənin gizli, gözə görünməyən açarıdır… Belə kəlmələr haqqında söz söyləmək, qələm çalmaq, təhlil etmək də çətin və məsuliyyətlidir.
Bu kəlmələrdən biri, bəlkə də, birincisi vicdandır. Mənası “tapmaq”, “hiss etmək”, “dadını bilmək”, “səsini duymaq”, “qoxusunu almaq” kimi anlamları ehtiva edən “vicdan” sözü insanın daxili aləmini incələmə, anlama, təhliletmə bacarığını, gücünü ifadə etmək üçün istifadə edilir. Vicdan insanın maddi və mənəvi aləminin qovuşduğu ana xətti təşkil edən, yaxşını pisdən, gözəli çirkindən ayıran, yaxşılıqdan ləzzət alan, pislikdən peşmanlıq duyan bir mexanizmdir.
Özəyi, qaynağı həqiqətdən gələn, Haqqın insan daxilindəki səsi olan vicdan insana öz-özünü hesaba çəkdirən, özünə güzgü olan, mühakimə edən mənəvi bir gücdür.
İnsan oğlunun qarşısındakı ən böyük əngəl onun maddi aləminin kəşfindən çox, daxili aləminin kəşfidir. Onun sirlərlə dolu maddəyə baxan tərəflərindəki hissiyyatından da (görmə, eşitmə, dadbilmə, iybilmə, toxunma) ziyadə, varlığının mənaya baxan (qəlb, ruh, ağıl, vicdan) tərəfləridir.
İnsan, bəlkə, gördüyünə “yanlış gördüm”, ağlına da “yanlış anladım” deyə bilər. Amma vicdanıyla bağlı belə bir tərəddüdə düşə bilməz, çünki vicdanın səsi hissdən də, duyğudan da, bilgidən də üstün olan, heç bir şübhə qəbul etməyən “Yəqin” həqiqətidir.
Bəşər övladı istəsə də, istəməsə də, “əmanət” adlı əzəli bir yüklə yüklənib.
Bu əmanət insanın öz həqiqətini anlama məsuliyyətidir. Məsuliyyət özü də bir yükdür…
Keçmişin məsuliyyəti…
Bu günün və gələcəyin məsuliyyəti…
Bu məsuliyyətdən qaçış yoxdur, varsa da, adı cılızlıqdır, cəhalətdir. Vicdanı olanlar, onun səsinə qulaq verənlər bu məsuliyyətin fərqindədirlər…
Keçmişin məsuliyyəti maddi və mənəvi mirasdır. Əcdadından güc, təpər almaqdır. Yaddaşını təzələməkdir.
Bu günün məsuliyyəti ağlına və qəlbinə dirilik şərbəti içirib usanmadan səy göstərmək, çalışmaqdır – uca amala doğru addımlamaq, Yaradanın səndəki səsini duymaqdır. Əmanət aldığı yükə sütun olmaqdır, yolun özünü yolda qarşılaşdığı maddi mənfəətlərə qurban verməməkdir. Rahat yol axtarışında olmamaq, sədaqət andıyla millətinin yükünü daşımaq, gələcəyə ümidvar olmaq, inanmaqdır. Qayəsizlik deyil, fərdi arzulardan ümumi qayəni – bizi üstün tutmaqdır.
Ümumi amalın, ortaq dəyərlərin olmadığı yerdə fərdin vicdan mexanizmi də gücdən düşər. Qüdsi qayəyə bağlılığın olmadığı yerdə məsuliyyətsizlik baş alıb gedər.
Gələcəyə məsuliyyət – vicdanlı yaşamaq, yaşatmaq amalıdır. Gələcəyə məsuliyyət duyanlar ruhlarını uca qayəyə ərməğan etmiş fədailərdir. Fədainin “var”ı yoxdur. Varlığı torpaq kimi sadə və faydalıdır. Fədai “qurbanlıq”dır, Vətənə qurbanlıq. Onların məsuliyyətini ancaq onlar kimi olanlar anlar. Şəhidliyi, şəhadəti arzulayanın dərki kimi və ya onların uca məqamını məna aləmindən seyr edənlər kimi. Ən sadəsi isə heç bir mənfəət güdmədən, sadəcə dolanışığı üçün aldığı məvaciblə Vətən, dövlətçilik amalı, onun münəvvər gələcəyi üçün çalışan sədaqətli vicdan sahibləri kimi.
İmmanuel Kanta görə, bir uşağı tərbiyə etmək üçün ilkin olaraq onun daxili aləmindəki əxlaq qaydalarından başlamaq lazımdır, davranışlarında əks olunan bu qaydalar onun vicdanıdır.
İnsan dünyaya gəldiyi andan etibarən onun iç səsiylə bərabər böyüyən, ona üstün gəlməyə çalışan bir mexanizm də var – “eqo”, “mən”. İnsan hansını bəsləyərsə, o qalib gələcək. Hansının səsini aydın eşitmək üçün çabalayarsa, ona qulaq verəcək. Əgər eqosuna yenik düşərsə, sonda insanı vicdansızlaşdıran, Haqqın, doğrunun səsini boğan o “mən” olacaq…
İnsan hər müsbət davranışa dost olmağı bacardığı kimi, hər saxta əmələ də düşmən mövqe tutmağı özünə meyar edə bilərsə, vicdan mexanizminin daxilində güc qazanmasına təkan verər. Bunun üçün o, öncə çirkinlikdən çəkinməlidir. Axı Uca Yaradan tərəfindən insan ruhuna çirkinlikdən çəkinmə bacarığı da bəxş edilib, ilham edilib. Yəni bu çəkinmə bacarığını qoruyan şəxs, rəzalətə qapı açmayan insan öz arzu və ehtiraslarının məngənəsindən sıyrılarsa, üstün olar – vicdanlı olar…
Gözlə görünməsi mümkün olmayan, fəqət təzahürü ilə həyatımıza çəki-düzən verən vicdan hadisələrə qəlbin pəncərəsindən baxar. Qəlbini kirdən təmizləyən, ora mərhəməti, şəfqəti hakim edən insanın vicdansız olması mümkün deyil, lakin daxili səsini şəxsi mənfəətləri hesabına boğanlar onu duymaz və ağıl gözünü bağlayarlar. Amma bir şeyi unudarlar ki, səsi boğulsa da, son nəfəsə qədər vicdan gözü açıq qalar…
Vicdan gözünün nə qədər əhəmiyyətli və danılmaz bir həqiqət olduğunu məşhur yazıçı, şair Viktor Hüqo “Şüur” adlı mənsur şeirində bir hekayə ilə belə anladır:
“Fırtınalı bir gündə övladları ilə birlikdə heyvan dərisinə bürünən Qabil pərişan halda və sarsıntı içərisində Yaradanın hüzurundan qaçdı. Axşam olunca ucsuz-bucaqsız səhrada bir dağın ətəyinə sığındılar. Yorğunluqdan əldən düşmüş xanımı ilə uşaqları ona dedilər: “Gəl bir az yatıb dincələk”.
Onlar yuxuya gedərkən Qabil kənara çəkilib dərin fikrə daldı. Ona məzar kimi görünən səmaya başını qaldırıb baxanda qaranlığın dərinliyindən ona tuşlanmış Böyük bir göz gördü. Titrəyərək özözünə: “Daha çox yaxındayam”, – dedi.
Tez yorğun xanımını və uşaqlarını oyatdı. Arxasına da dönüb baxmadan rəngi solmuş, dili tutulmuş halda, eşidilən hər gurultuda titrəyərək düz 30 gün 30 gecə dayanmadan, yatmadan böyük məsafələr qət etdilər. Nəhayət, Xəzər dənizinin cənub sahillərinə vardılar: “Artıq burada məskunlaşaq. Bura əmin bir vilayətdir”.
Ancaq hələ yenicə yerə oturmuşdu ki, hüznə boğulmuş səmada yenidən o Böyük gözü gördü. Ruhunda əvvəlkindən də daha ağır sarsıntı hiss etdi, vücudu yenidən titrəməyə başladı: “Məni gizlədin…”
Övladları heyrət içində atalarının bu qorxunc, sarsıntılı halını və üzündəki əzabı seyr edirdilər. Qabil ucsuz-bucaqsız çöldə qıldan hörülmüş köçəri çadırlarda yaşayanların atası Jabelə dedi: “Üzərimi çadırlarla örtün”. Qurğuşunlarla bu parçaların saçaqlı uclarını nizamlayaraq Qabilin ətrafını çadırlarla çulğadılar.
Üzü sübh şəfəqitək qumral olan nəvəsi Tesilla: “Artıq heç bir şey görmürsən, elə deyilmi, baba?” – deyə soruşdu.
Qabil cavab verdi: “Hələ də o Böyük gözü görürəm, qızım…”
Qabilin övladları atalarını bu Böyük göz iztirabından qurtarmaq üçün əlbir oldular. Cübal kəndlərindən keçənlərin atası: “Mən sədd çəkməyi bilirəm”, – deyərək nərə çəkdi.
Beləcə, böyük qalalar inşa etməyə başlayırlar, bezdən olan sədlərin yerinə qranitdən divarlar hörüb həndəvərində quşların belə uça bilmədiyi yüksək qülləli bir şəhər salırlar. Bu şəhərin daşdan hasarlarını dəmir parçalarla bir-birinə pərçimləyirlər və atalarını bu cəhənnəm diyarı kimi divarları dağ qalınlığında olan şəhərdə keçilməz bir qalada gizləyirlər. Darvazasına da belə yazırlar: “Tanrının girməsi yasaqdır”. Atalarını qorumaq üçün ulduzlara belə ox atırlar, heç kəsi yaxına buraxmırlar.
Balaca qumral qız yenidən soruşur: “Göz yox oldumu, babacan?”
Qabil: “Yox, yox… Hələ də oradadır, mənə baxır”, – deyə cavablayır.
Böyük gözdən xilas ola bilmədiyini görən Qabil, nəhayət, belə bir qərar verir: “Mən yerin altında, məzarda tənha yaşamaq istəyirəm. Beləcə, nə məni görən olacaq, nə də mən bir şey görəcəyəm”.
Beləliklə, saxlanca bənzər bir məzar qazırlar. Tək-tənha ora daxil olan Qabilin üstünə ağır daşlar yığıb üstünü möhkəmcə qapayırlar. Bitkin düşmüş Qabil isə başını güc-bəla ilə yenidən yuxarı qaldırır. Böyük göz orada idi… Məzarda da ona baxırdı…
