Füyuzatçılığın fəlsəfi, estetik və etik mahiyyəti onun ideoloji çəki yükünü artıraraq sosioloji fonu yaradır.
Füyuzatçılıq klassik maarifçilikdən fərqli olaraq cəmiyyətin struktur problemlərini məhz ideya üzərindən dəyişməyə yönəlmiş kompleks düşüncə modelidir. O, yeni nəsil müsəlman-türk burjuaziyasının formalaşmaqda olan ictimai şüurunu yönləndirmək məqsədi daşıyırdı. Bu cərəyan sosial reallıqları analiz etmədən irəli sürülən nəzəriyyələri deyil, reallıqdan qaynaqlanan sistemli yanaşmaları prioritet hesab edirdi. Füyuzatçılar sosial mobilizasiya üçün ilk növbədə ideya mühərrikini işə salmağın zəruriliyini vurğulayırdılar. Cəmiyyətin hərəkətsizliyi onlara görə bioloji və ya mədəniyyətlə deyil, tənzimləyici struktur çatışmazlığı ilə bağlı idi.
Füyuzat müasir sosial nəzəriyyələrdə “kultural hegemoniyaya qarşı ideoloji müqavimət” kimi tanınan yanaşmanı o dövr üçün intellektual səviyyədə təmsil edirdi. İdeoloji təhlildə füyuzatçılar üçün əsas məsələ sosial ətalətsizliyi aradan qaldırmaq idi. Onlar üçün ən təhlükəli güc zorakı rejim yox, maariflənməmiş kollektiv şüur idi. Cəmiyyətin tənəzzülü təsadüfi proses deyil, sistemli tarixi-ideoloji pozuntunun nəticəsi kimi qiymətləndirilirdi. Füyuzatçılıq bu baxımdan post-feodal strukturların yıxılması məqsədilə mədəniyyət əsaslı yenilənmə formasını təklif edirdi.
Əhməd bəy Ağaoğlunun publisistikası sosial-psixoloji dəyişikliklərin dinamikasına dair ilk təhlillərdən sayılır. O, fərdi təkamül və ictimai struktur arasında qarşılıqlı asılılıq modelini irəli sürürdü. Füyuzatçılar üçün əsas vəzifə fərdi subyektləşdirmək deyil, subyektin sosial kontekstdə necə formalaşdığını göstərmək idi. Məlumdur ki, fərdin sosial şüuru təsadüfən deyil, sistemli reproduksiya nəticəsində təşəkkül tapır. Bu səbəbdən onlar təkcə maarifləndirməyə deyil, sosial institutların yenilənməsinə də çağırırdılar.
Qadının azadlığı məsələsi onların diskursunda yalnız gender bərabərliyi ilə əlaqəli deyildi, bu, bütöv mədəniyyətin dəyişməsi üçün simvolik açar idi. Füyuzatçılıq bu anlamda struktur-funksional yanaşmaya yaxın idi: bir elementi dəyişmək bütün sistemdə transformasiyaya səbəb olur. Onlar dilin, məktəbin, mətbuatın və ailə institutunun sosial funksiya baxımından təhlilini vacib sayırdılar. Füyuzatçılığın ideoloji bazasında sistem tənqidi və sosial yenidənqurma çağırışı dayanırdı. Cəmiyyətin “öz gücünə inanması” fikri o dövrdə liberal-milliyyətçi modellə sosial konstruktivist baxışın sintezidir.
Siyasi baxımdan isə füyuzatçılıq kolonial şüurun tənqidinə əsaslanırdı. Müstəmləkə subyektinin öz kimliyini dərk etməsi təhsilin və ideyanın transformasiyaedici gücünə inamla əlaqələndirilirdi. Onların siyasət anlayışı dar partiya maraqlarından uzaq, strateji mədəni intibah anlayışı üzərində qurulmuşdu. Bu isə siyasi ideya tarixində ideologiya ilə mədəniyyətin qovşağında yerləşən hərəkat nümunəsi təqdim edir. Füyuzatçılar açıq şəkildə milli dövlət ideyasını irəli sürməsələr də, sosial mühitdə bu fikrin sosioloji bazasını hazırlayırdılar.
Əli bəy Hüseynzadənin “həm türk, həm müsəlman, həm də müasir” olma iddiası sadə kimlik deyil, üçqat sosial funksiya daşıyırdı. Bu formulla o, milliyyətçilik, din və modernlik arasında tarazlıq yaratmaq istəyirdi. Bu baxış, “kimliklərin toqquşması” deyil, onların funksional vəhdətinə əsaslanırdı. Hüseynzadənin estetik formulları, əslində, sosial mühəndisliyin ideoloji paroluna çevrilmişdi. Füyuzatçı təfəkkür siyasi sistemə daxil olmadan sistemin mahiyyətinə təsir göstərmək strategiyası idi.
Füyuzatçılıq hakimiyyətə qarşı birbaşa mübarizə aparmırdı, çünki onların nəzərində güc yalnız siyasi struktura deyil, həm də zehniyyətə söykənirdi. Zehni inqilab olmadan siyasi inqilabın dəyərsiz olacağı ideyası bu düşüncənin mərkəzində idi. Onlar “şüurun modernləşməsi” konsepsiyasını xalqın gələcək inkişafı üçün şərt sayırdılar. Modernliyin formal deyil, mahiyyət etibarilə mənimsənməsi bu yanaşmada prioritet idi. Onların təhlilində sosial sistem dəyişməli, lakin millətin tarixi yaddaşı qorunmalı idi.
Füyuzatçılar Avropa burjuaziyasının maarifçilik dövründə keçdiyi yolu Şərq üçün uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. Amma bu, təqlid yox, lokallaşdırılmış modelləşdirmə idi. Bu baxış, həm də radikalizmə qarşı ideoloji sipər kimi çıxış edirdi. Hərçənd ki bu cərəyanın özü dövrün radikal mühafizəkarları üçün yetərincə təhlükəli idi. “Füyuzat” sosial təhlükəsizliklə intellektual təhlükənin balansını qorumağa çalışırdı.
Sosioloji anlamda füyuzatçılıq müasir Azərbaycan cəmiyyətində hələ də aktuallığını qoruyan bir yanaşmadır. Çünki bu düşüncə modeli şəxsiyyətin sosial quruculuğu ilə millətin ideoloji özünüdərki arasında körpü rolu oynayır. Siyasi baxımdan isə füyuzatçılıq suveren dövlət ideyasının bilavasitə hüquqi deyil, sosioloji zəminini hazırlayıb. Dövlətin legitimliyi onların təfəkküründə fərdi hüquqla yox, ictimai inkişafla şərtlənirdi. Bu isə qərb siyasi fəlsəfəsindəki sosial müqavilə nəzəriyyəsinə yaxınlaşan təməl arqument idi.
Füyuzatçılığın ideoloji proqramı mövcud status-kvonu pozmaq yox, onu yenidən düşünmək və təkmilləşdirmək idi. Onlar sosial məsuliyyətin və ideya daşıyıcılığının məhz ziyalı təbəqənin funksiyası olduğunu qəbul edirdilər. Bu, elitist baxış deyildi – çünki məqsəd maarifin bütün təbəqələrə sirayət etməsi idi. Onların fəaliyyəti sosioloji mənada transformativ intellektuallığın ilk nümunələrindən sayılır. Füyuzatçılıq sadəcə mətbuat deyil, sistemli düşüncə və ictimai təhlil institutudur.
Müasir dövrdə füyuzatçılıq yalnız retrospektiv bir nostalji yox, sosial inkişafın metodoloji qaynağı kimi yenidən dəyərləndirilməlidir. Onun təməlində duran mədəni özünüdərk, ictimai məsuliyyət və siyasi etika anlayışları bu gün də eyni aktuallıqla qalır. Əgər bir cəmiyyət öz ideya yaddaşına söykənmədən irəliləyirsə, onun inkişafı həmişə zahiri və köksüz olacaq. Füyuzatçılar isə bu yaddaşı sistemləşdirən, təhlil edən və gələcək üçün modelləşdirən ilk intellektual zümrədir.
