Füyuzatçılıq bir mədəniyyət ideyası olaraq yalnız klassikləşdirmək və milli dəyərləri ucaltmaqla kifayətlənmir, həm də bu dəyərlərin zamana uyğun tənqid motivlərinə də zəmin yaradır. Tənqid isə “Füyuzat”ın ruhunda var. O tənqid ki sevgi ilə yoğrulub, dağıtmaq yox, düzəltmək istəyir. Cəmiyyətdəki problemlərə biganəlikdən doğan səssizliyi pozmaq üçün tənqid lazımdır, amma bu tənqid nə nifrət, nə kin, nə də öyünmək üçün vasitə olmamalıdır.
Füyuzatçılığın tənqid dili ağıl, estetika və ədəb üzərində qurulmuşdu. Təhqir, alçaltma və emosionallıqla edilən “tənqid” tənqid deyil, bir növ mənəvi zorakılıqdır. Hədəfi təhqir olan şəxs tənqidçi yox, sadəcə küskün tamaşaçıdır. Gerçək tənqidçi isə məsələnin kökünə enir, səbəbi başa düşür və düzəliş təklif edir.
Müasir dövrün ən böyük problemi, xüsusilə sosial mediada tənqid adı ilə edilən linç və təhqir “mədəniyyəti”dir. Əslində, bu, tənqid mədəniyyəti deyil, tənqid cəmiyyətini parçalayan bir aqressiya burulğanıdır. Halbuki tənqid – əgər sağlamdırsa – inkişafı təşviq edir. Tənqid olmayan yerdə fikir təkamülü də mümkün deyil. Füyuzatçılıq təkcə ədəbi deyil, həm də ictimai-mədəni mövqedir və bu mövqe sağlam tənqidin zəruriliyini qəbul edir.
“Füyuzat” ruhunda böyüyən bir cəmiyyət öz səhvləri ilə üzləşməkdən qorxmaz. O bu səhvləri anlamazlıqdan gəlməz, onları aradan qaldırmağa çalışar. Amma bunu kinlə yox, sevgi ilə edər. Sevgi ilə tənqid etmək həm cəsarət, həm də mərifət tələb edir. Cəsarət yanlışları dilə gətirmək, mərifət bunu doğru üslubla etməkdir. Tənqid bir az da müəllimlik etməkdir – danlamaq yox, izahetmək.
Tənqid yalnız nəticələrə deyil, səbəblərə yönəlməlidir. Bir insanın davranışını qınamaqdan əvvəl onun şəraitini, tərbiyəsini, gördüyü örnəkləri təhlil etmək gərəkdir. Füyuzatçılıq tənqiddə insana hörmət prinsipini əsas tutur. Hədəfə yox, problemə fokuslanır. Cəmiyyətin ruhunu sağaltmaq istəyirsənsə, onunla barış dili ilə danışmalısan. Tənqid də birləşdirici ola bilər – əgər doğrudan da, niyyət xeyirdirsə.
Əgər bir fikir qarşısında susuruqsa, bunun çeşidli səbəbləri ola bilər. Ya qorxuruq, ya olan-bitənin fərqində deyilik, ya da başqa bir səbəb var. Amma fərqində olmaq və bunu dilə gətirmək həm də vicdanın borcudur. Füyuzatçılığın tənqid dili bu vicdan borcunu yerinə yetirir. Tənqid həm də tarixi məsuliyyətdir – ötənlərin etdiyi səhvləri təkrar etməmək üçün gələcəyə verilmiş bir hesabat. Kiminsə şəxsi həyatına müdaxilə, ya da onu rüsvay etmək nə tənqid, nə də əxlaqdır. Bu, sadəcə sosial qisas instinktidir və füyuzatçılıq bunu rədd edir.
“Füyuzat”ın tənqidçisi öz xalqının aynası olmağa çalışır – tənqid etmək üçün yox, həqiqəti göstərmək üçün. Çünki sevgi içindən doğan tənqid başqasını dəyişmək üçün yox, ümumi yaxşılaşmanı təmin etmək üçündür. Bu baxımdan, füyuzatçılıq daim xalqla həmhaldır. Onun tənqidi təkəbbürlü deyil, təvazökardır. “Füyuzat” “mən ən doğrusunu bilirəm” deyə deyil, “gəlin birlikdə düşünək” deyə çıxış edir. Tənqid burada mübarizə aləti yox, dialoq vasitəsidir.
Son olaraq, füyuzatçılığın tənqid dili – təmiz niyyətin, aydın düşüncənin və estetik duyumun məhsuludur. Bu dil təkcə nəyi düz etmədiyimizi yox, nəyi daha yaxşı edə biləcəyimizi göstərmək üçündür. Hədəfi adam yox, məsələdir. Tonu qəzəb yox, zəka və mərifətdir. Bu dil qarşısındakını susdurmaq üçün yox, oyatmaq üçündür. Çünki bu məktəbin dərsi budur: “Tənqid əgər sevgidən doğmursa, o sadəcə səssiz nifrətdir”.
