Bəzən insan öz içində izah edə bilmədiyi bir hiss daşıyır. Sanki haradasa özünün daha saf, daha bütöv bir halı var və o ora çatmağa çalışır. Bu hiss nə bir arzunun, nə də bir qorxunun məhsuludur. O sadəcə insan olmağın içindən gəlir. Uşaq olanda böyümək istəməyimiz, böyüyəndə “daha çox bilmək”, “daha yaxşı olmaq” istəyimiz də elə bu iç səsini dinləməkdən doğur.
İnsan tarixi boyunca özünü tamamlanmamış hesab edib. Bəziləri bu boşluğu Yaradanın işarəsi sayıb, bəziləri təbiətin oyununa yozub, bəziləri isə onu bilik və yaradıcılıqla doldurmağa çalışıb. Amma nəticə dəyişməyib və insan özünü daim daha artıq bir varlığa çevirmək istəyib.
Bəlkə də, məhz bu səbəbdən, dünyanın bütün fəlsəfələri, dinləri və sənətləri bir sualın ətrafında dolanır: “İnsan nə üçün dəyişmək istəyir?” Bu sualın içində həm bir az ümid, həm də bir az hüzün var. Çünki dəyişmək istəyi, bir növ, öz halımıza razı ola bilməməyin göstəricisidir. Kamillik dediyimiz anlayış da, bəlkə, elə bu narazılıqdan doğur. İnsan öz varlığının “çiy” halına baxanda, onu yoğurmaq, biçimləmək, mənalandırmaq ehtiyacı duyur. Amma görəsən, hər kəsin içində bu yoğurulma potensialı eynidirmi? Yoxsa bəziləri ancaq “axtaran”, digərləri isə “qədəri yazılmış” varlıqlardır?
İnsanın kamilliyə çatmaq arzusu sadəcə bir istək deyil, bəlkə də, onun ontoloji yazğısıdır. Məsələn Aristotel insanı “öz potensialını gerçəkləşdirən varlıq” kimi təsvir edirdi. Onun “entelecheia” anlayışı (Aristoteles “Metafizika”, XII kitab) göstərirdi ki, hər bir varlıq öz içində “tam olma” səbəbini daşıyır. Yəni bir toxumun ağac olma qabiliyyəti kimi, insanın da öz mahiyyətinə uyğun kamilləşmək gücü var. Amma bu güc yalnız hərəkət, idrak və əxlaqi fəaliyyətlə gerçəkləşir.
Fərabi isə bu fikri daha dərin bir mənəvi qatla birləşdirirdi. Onun “Əl-Mədinətül-Fazilə” əsərində dediyi kimi, kamillik sadəcə fərdi müdrikliklə deyil, həm də cəmiyyətin əxlaqi nizamı ilə əlaqəlidir. Fərabiyə görə, insan, təkbaşına kamil ola bilməz. O, ancaq digər insanlarla ədalətli və məqsədli bir birlik qurduqda öz mahiyyətini dərk edə bilər. Bu baxımdan kamillik həm şəxsi, həm də sosial prosesdir.
İbn Sina bu fikri daha fərdi bir səviyyəyə gətirir. Onun üçün kamillik nəfsin təmizlənməsi və idrakın Yaradana yönəlməsi prosesidir (İbn Sina “Əş-Şifa”). Yəni insan nə qədər çox bilik və hikmət əldə edərsə, bir o qədər öz ilahi qaynağına yaxınlaşar. Burada kamillik artıq sadəcə əxlaq deyil, həm də bilginin ruhani çevrilməsi halına gəlir.
Sonrakı əsrlərdə Nitşe bu anlayışı çevirdi, amma dağıtmaq üçün deyil, yenidən düşünmək üçün. Onun “Übermensch” (yəni “Üstinsan”) ideyası (Nietzsche “Belə dedi Zərdüşt”) insanın öz qoyduğu məhdudiyyətləri aşmaq cəhdidir. Nitşe üçün kamillik artıq bir ideal vəziyyət deyil, davamlı çevrilmə aktıdır. O yazırdı ki, “İnsan, körpüdür və insan olmaqla kifayətlənməz”. Bu, Aristotelin potensial ideyasını dinamik bir mübarizəyə çevirir, yəni kamillik, sabitlik yox, dəyişmək cəsarətidir.
Bu üç yanaşma – Aristotelin təbii inkişafı, Fərabi və İbn Sinanın mənəvi nizamı, Nitsşenin fərdi üsyanı bir sualda birləşir: insan doğulduğu kimi tamdırmı, yoxsa tam olmaq üçün özünü yaratmalıdır?
Bəlkə də, cavab bu iki ucun arasında yatır: insan həm olduğu, həm də olacağı varlıqdır. O, potensialı daşıyır, amma onu oyatmaq üçün həm idrak, həm iradə, həm də mənəvi yanma lazımdır.
İnsanın “daha yaxşı olmaq” istəyi çox vaxt sadə bir məqsəddən doğmur. Bu həm varlıq qorxusunun, həm də qəbul edilmə ehtiyacının dərin qatlarında gizlənir. Psixoloq Abraham Maslou öz məşhur “Ehtiyaclar iyerarxiyası”nda insanın ən yüksək pilləsini “özünügerçəkləşdirmə” adlandırırdı (Maslow “Motivation and Personality”). Onun fikrincə, insan yemək, təhlükəsizlik və məhəbbət ehtiyaclarını qarşılayandan sonra öz mənasını tapmaq, yəni potensialını reallaşdırmaq istəyir. Bu isə, əslində, fəlsəfədəki “kamillik” ideyasının psixoloji versiyasıdır.
Lakin müasir psixologiya bu arzuya bir qədər tənqidi baxmağa başladı. Erix Fromm qeyd edirdi ki, “mükəmməllik istəyi çox zaman insanın azadlıq qorxusundan qaçışıdır” (Fromm “Escape from Freedom”). Yəni insan özünü təkmilləşdirərkən bəzən sadəcə cəmiyyətin “nə olmalıyam” təzyiqinə tabe olur. Beləcə, mükəmməllik bir azadlıq aktı kimi deyil, normaya çevrilir.
Bugünkü dünyada “kamillik” anlayışı çox zaman sosial media şəkillərində, karyera uğurlarında və ya ideal bədən ölçülərində bərpa olunur. Cəmiyyət fərdi inkişafı bəzən özünü satma bacarığına çevirib. İnsan daha bilikli, mənəvi və yaradıcı olmaq üçün deyil, daha yaxşı görünmək üçün təkmilləşir. Bu da mükəmməlliyi məqsəd yox, yarış halına gətirir.
Burada sosioloq Zigmund Baumanın “maye modernlik” anlayışı (Bauman “Liquid Modernity”) xatırlanır. O deyirdi ki, müasir insanın kimliyi sabit deyil, daim dəyişməyə məcburdur. Kamillik də artıq bir sabit zirvə yox, davamlı bir hərəkətə çevrilib. İnsan özünü heç vaxt bitmiş hiss etmir, çünki cəmiyyət ona dayanmadan yeni versiyalar təklif edir: daha fit, daha uğurlu, daha pozitiv, daha “ideal”.
Bu vəziyyətin psixoloji nəticəsi isə paradoksaldır: insan kamilləşmək istəyərkən öz natamamlığını daha dərindən hiss edir. Beləliklə, mükəmməllik arzusu həm irəliləyişin, həm də narahatlığın mənbəyinə çevrilir.
Amma bəlkə də, kamilliyin sirri elə bu natamamlığın qəbulundadır. Çünki insan bəzən qüsurlarını tanımadan, dəyişmək üçün həqiqi motiv tapa bilmir. Kamillik, mükəmməl olmaqdan çox, öz natamamlığını dərk edib onunla barışmaq halına çevriləndə, bəlkə də, o zaman başlanır.
Kamilliyə aparan yol çox zaman zirvəyə qalxmaq deyil, öz dərinliyinə enməkdir. İnsan o dərinlikdə həm biliklə, həm mənəviyyatla, həm də əxlaqi təcrübə ilə qarşılaşır. Bu üç yol idrak, etika və yaradıcılıq bir-birindən ayrı görünür, amma əslində, insanın bütövləşmə prosesinin müxtəlif üzləridir.
Elm insana dünyanı anlamaq imkanı verir, amma bu anlama yalnız xarici aləmlə məhdudlaşmır. Əsl elm, Sokratın “özünü tanı” çağırışında gizlidir. Elm insanın içini aydınlatdığı ölçüdə kamilliyə xidmət edir. Məsələn, Karl Yaspers insanın “grenzsituation” yəni sərhəd vəziyyətlərdə (ölüm, günah, tənhalıq kimi) öz mahiyyətini dərk etdiyini deyirdi (Jaspers “Philosophy of Existence”). Deməli, bilik sadəcə məlumat deyil, varlığın sərhədləri ilə üzləşmək cəsarətidir.
Etika isə bu idrakı istiqamətləndirən işıqdır. Əgər elm bizə “nə mümkündür?” sualını öyrədirsə, etika “nə doğrudur?” sualını xatırladır. Fərabi və Kant arasında əsrlər olsa da, hər ikisi eyni həqiqəti söyləyirdi: kamillik ağlın əxlaqi məsuliyyətlə birləşdiyi yerdə yaranır. Kantın “kataqorik imperativ” prinsipi “başqaları üçün universal qanun ola biləcək kimi davran” insanı məhz bu mənəvi bütövlüyə çağırırdı (Kant “Groundwork of the Metaphysics of Morals”).
Yaradıcılıq isə bu bilik və əxlaqın canlı ifadəsidir. İnsanın özünü ifadə etməsi, daxili xaosdan nizam yaratması da bir növ kamilliyin formasıdır. Rollo May yaradıcılığı “varlığın özünü ifadə etmə cəsarəti” adlandırırdı (May “The Courage to Create”). Çünki yaratmaq – Yaradana bənzəmək istəyi deyil, insan olmağın ən səmimi formasıdır. İnsanın sənətdə, yazıda, musiqidə və ya düşüncədə öz qüsurunu gözəlliyə çevirməsi, onun ən insani kamilliyidir.
Kamilliyə aparan yol, deməli, düz bir xətt deyil; o, həm ağlın, həm mənəviyyatın, həm də zərif bir duyumun içindən keçir. Qüsursuzluqla deyil, səhvlərin şəfqətilə formalaşır. Bəlkə də, ona görə Mövlanə deyirdi: “Yaralandığın yerdən işıq girər içəri”.
Kamillik – işıq olmaq deyil, o işığı içində saxlaya bilməkdir. Elm, əxlaq və yaradıcılıq bu işığı qorumağın üç fərqli yoludur. Ən əsası isə kamillik, sadəcə hədəf deyil, o, hər kəsin içində yanıb sönməyən bir işıqdır, kifayətdir ki, insan onu görə bilsin, ona toxunsun və həyatını bu işıqla işıqlandırsın. Və bəlkə də əslində, kamilliyə çatmaq deyil, onu hiss etmək və yaşamaq insanın ən böyük nailiyyətidir.
