Mədəniyyət – çox zaman sadəcə adət-ənənələrlə, musiqi, rəqs və ya milli geyimlərlə assosiasiya olunur. Lakin əslində, o, bir xalqın nəfəsi, düşüncə tərzi, ruhunun danışıq tərzidir. Mədəniyyət insanı fərd kimi formalaşdırmaqla yanaşı, bütöv bir cəmiyyətin varlığını mənalı edir. Zaman keçdikcə dillər dəyişə, sərhədlər pozula, iqtisadi və siyasi sistemlər yer dəyişə bilər. Amma bir xalqın mədəniyyəti onu tarixdə yaşadan, gələcəyə daşıyan ən dərin yaddaşdır.
Azərbaycanın fikir tarixində bu dərinliyi ilk anlayanlardan biri Hüseyn Cavid idi. Onun “Afət” əsərində qadın obrazı yalnız qadın azadlığının yox, xalqın mədəni yüksəliş səviyyəsinin göstəricisi idi. O yazırdı: “İnsanlığa layiq bir qadın olmaq, bir bəşər olmaq deməkdir”. Bu ifadə mədəniyyətin mahiyyətini izah edir: mədəniyyət insana yalnız görünüş və danışıq tərzi deyil, həm də düşüncə, davranış, məsuliyyət və vicdan qazandırır. Hüseyn Cavid üçün mədəniyyət qapalı çərçivədə qorunan bir əşya deyil, azad düşüncənin və ruhun estetik ifadəsidir.
Bu baxış yalnız Cavidə məxsus deyildi. Əli bəy Hüseynzadə də mədəniyyəti xalqın gələcəyini müəyyən edən əsas təməl kimi qiymətləndirirdi. O, mədəniyyətin dinamikliyini qəbul edir, onu dəyişən, lakin köklərinə sadiq bir sistem kimi anlayırdı. Əli bəyin fikrincə, bir xalq yalnız o zaman inkişaf edə bilər ki, həm tarixi dəyərlərini qoruyur, həm də çağdaş elmi, estetik düşüncəni mənimsəyir. Bu, “özünü tanımaqla yenilənmək” prinsipidir və bu gün də aktualdır. Çünki özünə yad olan heç bir dəyişiklik dayanıqlı ola bilməz.
Mədəniyyətin bu çoxqatlı təbiətini sosiologiyada da izah edənlər az deyil. Fransız sosioloqu Pyer Burdye “mədəni kapital” anlayışını irəli sürərək göstərir ki, insanın ailədə, məktəbdə, cəmiyyətdə əldə etdiyi davranış və zövq formaları onun sosial mövqeyinə ciddi təsir edir. Əgər bir uşaq evdə kitab görmürsə, düşüncə vərdişləri qazanmırsa, gələcəkdə o yalnız iqtisadi yox, mədəni baxımdan da geridə qalacaq. Burdyenin bu yanaşması göstərir ki, mədəniyyət yalnız sənət, ədəbiyyat, teatr deyil, həm də bir fərdin cəmiyyətdə irəliləməsi üçün zəruri sosial alətdir.
Lakin bu gün mədəniyyətin qarşısında yeni bir təhlükə var: sürətlə dəyişən texnoloji dünya və gündəlik trendlərin diktəsi ilə mədəniyyət artıq sabit və dərin bir sistem olmaqdan çıxaraq “maye” bir quruluşa çevrilməkdədir. Bu anlayışı “maye cəmiyyət” termini ilə izah edən Ziqmunt Bauman qeyd edir ki, artıq insanlar əxlaqi prinsiplərdən çox, gündəmin və sosial medianın diktəsi ilə yaşayır. Dəyərlər dəyişkən, münasibətlər səthi, davranışlar isə təqlidə əsaslanır. Bu isə cəmiyyətin mədəni dirəyini sarsıdır, çünki mədəniyyətin təməli məhz ardıcıllıq və dəyərlərə sədaqət üzərində qurulmalıdır.
Bugünkü Azərbaycan gəncliyi də bu mayeləşmənin təsiri altındadır. Bəzən Qərbə oxşamaq arzusu ilə öz mədəniyyətinə yadlaşan, adətləri folklor elementi kimi qəbul edən, dildə danışsa da, o dildə düşünə bilməyən bir nəsil yetişir. Mahnılar dinlənilir, amma mətnləri dərk edilmir. Kitablar vitrinlərdə qalır, amma gündəlik həyatımıza nüfuz etmir. Milli dəyərlər haqqında danışılır, lakin onlar yalnız bayram günlərində xatırlanır. Bu, sadəcə nostalji yoxluğu deyil, mədəni kimlik boşluğudur.
Mədəniyyət bir xalq üçün təkcə keçmişin yaddaşı deyil, həm də gələcəyə uzanan məsuliyyətdir. Əgər bir ata övladına “oxu” deyirsə, bir ana balasına “gör necə danışırsan” deyirsə, orada artıq mədəniyyət başlayır. Əgər bir insan başqasına qarşı hörmətlə davranırsa, zövqlə danışırsa, yaşadığı mühiti gözəlləşdirirsə, bu artıq milli mədəniyyətin canlı təzahürüdür. Çünki mədəniyyət muzeylərdə saxlanılan qədim əşyalar deyil, hər gün yaşanan davranış, hiss və münasibətlərdir.
Nəticə olaraq demək olar ki, mədəniyyət bir xalqın sadəcə varlığı deyil, dəyəridir. O xalq gələcəyə nə qədər texnoloji irəliləmə ilə getsə də, əgər mədəni yaddaşını itirirsə, yolda itəcək. Əsl dirçəliş isə yalnız iqtisadi artım deyil, kimliyini itirmədən çağdaşlaşmaq bacarığıdır. Və bu bacarığın adı mədəniyyətdir.
