Maarifçilik hərəkatı lokal bir fenomen deyil. Milli identikliyi və özünəxas çalarları olsa da, bu prosesin sonsuz istinad nöqtələri var. Bütün bəşər insanı tarixboyu maarifçilik uğrunda çarpışan aydınların “işığında” elmi, mədəni, fəlsəfi baxımdan xeyli irəlilədir. Müəyyən qədər subyektiv əsaslandırmam kimi qəbul edilsə də, maarifçilik beynəlmiləl bir aktdır. Lakin milli xüsusiyyətlərlə bu proses xalqların, millətlərin və cəmiyyətlərin tərəqqi lokomotivinə çevrilə bilir.
Maarifçilik 17-18-ci əsrlərdə Tanrı, ağıl, təbiət və insan anlayışlarının yeni birləşməsi ilə ortaya çıxan və Avropada sənət, fəlsəfə və siyasət sahələrində inqilabi inkişafa səbəb olan düşüncə cərəyanının ümumi adıdır. Maarifçi düşüncənin əsasını ağıl təşkil edir. Maarifçi mütəfəkkirlər düşünürdülər ki, hər şeyi ağıl vasitəsilə dərk etmək olar. Əlbəttə, çağdaş dövrdə biz hisslər olmadan yaşaya bilmirik, amma bəzən duyğular ağılın imkanlarını çox çərçivələyir. Nəticədə maarifçilik uzun müddətli “taym-aut”lara məruz qalır, cəmiyyətlər bayağılıq və kütləvi şitlik bəlasına düçar olur.
Kütləvi şitlik olan yerdə çoxluq azlığa tabe olmalıdır desək, yanılmarıq. Az-çox düşünən beyin insanları, yazarlar, mədəniyyət xadimləri belə dövrlərdə daha fədakar və mübariz olurlar.
Qədim sofistlər kimi maarifçilər də “insan hər şeyin ölçüsüdür” hesab edirdilər. Bununla belə, sofistlər biliyin fərdlərə görə fərqli qəbul edildiyini iddia edərək ağıla xor baxsalar da, maarifçilər ağılın qeyri-məhdud gücə malik olduğuna inanırdılar.
Məsələn, Dekartın rasionalist ənənəsini, Frensis Bekonun metodist və eksperimental ənənəsini davam etdirən ingilis empirist filosofları Tomas Hobbs, Con Lokk, Berkli, Huma qlobal şüur üçün o qədər geniş cığırlar açdılar ki, sonrakı dövrlərdə bu həm də sxolastik hücumların qarşısında bir növ sipər oldu.
Maarifçilik dövrü mütəfəkkirləri inanırdılar ki, hər cür təsirlərdən azad olan müstəqil ağıl mədəniyyətin bütün sahələrində böyük uğurlar qazanacaq. Necə ki Şərq maarifçiliyində böyük bir məktəb olan Azərbaycan milli düşüncə sistemi sekulyar, mənəvi dəyərləri ilə bütün coğrafiyalara misilsiz töhfələr verdi.
Həmin ənənənin davamı kimi 44 günlük Vətən müharibəsində Qarabağı işğaldan azad edən qalib dövlətin qalib vətəndaşı kimi məğrur və vəhdət, birlik modelinin ən gözəl nümunəsini göstərdik.
Maarifçiliyə görə, ağıl insan həyatında demək olar ki, hər şeyi nəzərdə tuturdu. İnsanı qədim zamanlardan ucaldan, izzətləndirən ağıl idi. İnsanı digər canlılardan fərqləndirən, üstün edən ağıldır. Ağılın duyğu ilə harmoniyası mədəni intibahın, təfəkkür iyerarxiyasının sütunlarıdır.
Demək istədiyim odur ki, biz duyğusal cəmiyyətdə ağıllı nəticələr hasil etməyi bacaran gözəl insanlarla əhatələnmişik. Maarifçilik axı həm də heç vaxt kütləvi bir hərəkət, ictimai küy prorsesi olmayıb.
Tənqidi sevmək, tənqidi qəbullanmaq, qəbullandırmaq bu prosesdə vacib nöqtəni təşkil edir. Öz doğrularını görmək və fərdi yanaşmalarını müdafiə etmək də klassik eqo halı deyil.
Lakin nə qədər klişe olsa da, “tənqid təhqir deyil” dilemmasını hələ də sanki həll edə bilmirik. Hətta əlavə də edərdim ki, tənqid nifrət deyil. Sosial şəbəkədəki qaraqışqırıq, dəyərsizliyin ictimai trend halına gətirilmə cəhdləri, sosial media fenomeni kimi təqdim edilən populyar dönəm simalarının hərəkətləri də bizə əsas vermir ki, cəmiyyətə kin aşılayaq.
“Sevgi olmazsa, mədəniyyət də olmaz” yazmışdım ötən köşə yazılarımda. İnanın ki, sevgisiz tənqid qərəzdir, aqressiyadır, lazımsızdır və ancaq reqressiyadır.
Dilini, mövqeyini xoşgörü ilə izah etməyənlərdən isə heç vaxt maarifçi olmayacaq!
