“Salam, baça!..”
Bu səsi eşidəndə əvvəlcə elə bildim, yuxu görürəm.
“..Salam, baça!”
Sonra gördüm, yox. Uzaqların çöl-biyabanın yuxularından gələn harayıdı bu səs. Biz hamımız – ordumuz, əsgərlərimiz, çörəyimiz, qumqumamız o yuxuya qərq olub. Biz buralarda yoxuq, oralarda qalmışıq.
“Salam, baça!..”
…On il idi ki, on il uzanan müharibə çıxıb getmişdi. Davanın ad günü – 10 yaşını, özünün iştirakı olmadan “yaxın” və “doğmaları” qeyd edirdi. Həmin müharibə özü bu mənzərəni görsəydi, gülməkdən uğunub gedərdi. Bu məclisin qonaqları qorxunun, həyəcanın, ölüm-itimin acı şərbətini şirin mey kimi başlarına çəkirdi elə bil.
Hamı qəhrəmanlıqdan danışırdı, igidlikdən dəm vururdu.
Hamı sədaqətliydi.
O şeylər ki, haqqında səngərdə danışmaq olmazdı – onun haqqında səhnədə, televiziya ekranında danışırdılar.
Hamı danışırdı…
…Sonra səhnənin yarımqaranlıq küncündə əsgər geyimli ortayaşlı bir kişi gitaranı sinəsinə sıxıb rus dilində oxumağa başladı:
“Salam, baça!..”
Elə bildim, tırtıllar yeridi, gün kürəyimizi yandırdı, burnumu qan qoxusu deşdi. Bir siqaret… bir qurtum su… qulağımın dibindən vıyıldayıb keçən güllələrin qaqqıltısı…
Qədim torpaq… müqqədəs torpaq… cənnətdən qovulub cəhənnəmə düşmüş torpaq. Burada aləm bir-birinə qarışıb.
Mələk kimi adamlar… şeytan kimi adamlar…
Əşi, bir səninçün nə fərqi. Burada heç kəs sənin dilində danışmaq istəmir, amma silahların sözlüyünü hamı əzbərdən bilir, ən incə mətləbləri də yeri gəldi-gəlmədi ölümün dilinə tərcümə etmək istəyir…
“Salam, baça!..”
Bəs bu nə möcüzədir? On il sonra sənin səsin dirilibmi, sənin dilin başqa bir millətin dodağında ayılıbmı? Niyə bu “əfqan əsgər”in ruhu yorğun kəpənək kimi sənin ordular aşa bilməyən dağlarından keçib, vadilərini adlayıb, balaca bir oğlan uşağının – “baça”nın cadar-cadar olmuş əllərinin üstünə qonmaq istəyir: “Salam. Baça! Tikanlı əllərini ver mənə, qoyum ürəyimin üstünə, köksümə sıxım!..”
“Əfqan əsgər” səhnədə nalə çəkir: “Ey xaraba qoyduğum oylaqlar, viran elədiyim şəhərlər, kefiniz necədir? Ey ölümün şələsini balaca çiyinlərinə qaldıra bilməyən baça! Sən indi necə yaşayırsan?!”
Heyif ki, o uzaq paytaxt televiziyasının yarımqaranlıq səhnəsində ürəyinin qabığını soyan “əfqan əsgər”ə əlim çatmır. Çatsaydı, deyərdim ki, o ölümün ünvanına göndərdiyin sevgi məktubunda mənim də ismarışımı yolla. De ki:
Salam, Fərah!
Salam, Şirindand!
Salam, Qəndəhar!
Salam, Herat!..
Salam, Əsgər Məmmədəsgəri!..
***
Həmişə Əfqanıstan adını eşidəndə gözümün qabağına birinci Herat gəlir. Sonra o qədim və sehirli şəhərin gözümə çəkdiyim donuq şəkilləri arasından tələm-tələsik cavan bir adam məzardan dikəlirmiş kimi boy verib qalxır. Xeyli matdım-matdım üzümə baxıb gülümsəyir. Nurlu sifətində – baxıb ağlamalı kəfən işığı; məzlum baxışlarında – yonca yarpağında bardaş quran şeh yalvarışı…
Adı – Əsgər.
Soyadı – Məmmədəsgəri.
Mən soydaşımız Əsgərlə əsgər olanda Heratda rastlaşdım. O gündən bu günə kimi harada bir qərib soydaşımızla tapışırıqsa, mütləq Əsgər Məmmədəsgərini onun böyründə görürəm…
Lənət şeytana. Biz onunla görüşəndə bahar idi. Amma o vaxtdan soyuq qış günləri qarlı budaqlarda büzüşüb civildəşən andıra qalmış sərçələrə baxanda da elə bilirəm o insanın ruhudur – qanadlanıb gəlib bu tərəflərə…
…80-ci illərin yazında Əfqanıstanın silahlı qüvvələri Heratda döyüş əməliyyatları keçirməli idi. 5-ci diviziyanın ayrı-ayrı hərbi hissələrindən çoxlu canlı qüvvə, aviasiya, artilleriya, zenit və tank alayları ilə birlikdə bizim kəşfiyyat taborunun “Saqqallılar” və “Müsəlman” döyüş qrupları da əməliyyata cəlb olunmuşdu. Əslində, zəif və başıpozuq əfqan ordusunun özündən qat-qat güclü, hərtərəfli silahlanmış, təcrübəli və çevik mücahid dəstələri ilə vuruşda nəyəsə nail olacağı “hərbi zarafat”dan başqa bir şey deyildi. Təbii ki, ağırlığı sovet döyüşçüləri yenə də öz üzərinə götürməliydi.
O gün “Xalq ordusu” adlanan əfqan könüllüləri də bizə qoşulmuşdu.
Əməliyyatın başlanacağı vaxt məxfi saxlanılırdı.
Hələ qüvvələr Herat şəhərinin cənub tərəfində səhraya toplanırdı. Adamlar bir-birinə qarışmışdı. Mülki geyimli əfqan könüllüləri bizim hərbi texnikaya maraqla baxır, əsgər və zabitlərə xüsusi bir doğmalıq göstərirdilər. Bu mehribanlığın davamı kimi az sonra sovet əsgərləri ilə əfqan könüllüləri arasında əməlli-başlı xəlvəti bazar sövdələşmələri başlandı.
Onlar bizə dırnaqtutan, saqqız, kişmiş və təsbeh “bəxşiş” verirdilər. Əvəzində bizdən sırıqlı, dəmir qab-qaşıq, isti ayaqqabı, primus və papaq kimi “hədiyyələr” alırdılar.
Tərcüməçilərin yaxası əllərdə qalmışdı. Hərə onları bir tərəfə dartışdırırdı. Ətrafda ağız deyəni qulaq eşitmirdi. Müxtəlif dillərdə danışan adamlar bir-birini başa düşməyə can atırdılar. Bu “vurçatlasın”da tərcüməçi qıtlığı yaranmışdı.
Dostum Bakir Qəmbərovla ikimiz PDM-in kölgəsində oturub öz dilimzdə söhbət eləyə-eləyə çörək yeyirdik… zarafatlaşırdıq…
Bakirin atmacaları, baməzə söhbətləri xeyli uzandı. O, adəti üzrə “Vağzalı” havası üstə, bir fit çaldı. Yadına düşən mahnılardan dodaqaltı zümzümə elədi.
Ətrafda heç kəs bir-birinə fikir vermirdi. Elə bil, hamı öz daxili hücrəsinə çəkilmişdi. Səhərdən ora-bura vurnuxan könüllülərin də hay-küyü səngimişdi. Bir də gördüm böyrümüzdəki mülki geyimli əfqanlardan biri yerindən sıçrayıb tərcüməçimiz Şərifova tərəf şığıdı. Bakirlə mənə baxa-baxa ona nəsə dedi. Qeyri-ixtiyari olaraq yadıma düşdü ki, 30–35 yaşlı bu cavan oğlan bayaqdan bizim yan-yörəmizdən əl çəkmir. Böyrümüzdə oturub lal-dinməz bizə qulaq asır.
Təbii ki, bütün qarmaqarışıqlıqlarda olduğu kimi bunları təsadüfün sifarişi bilib biz də ona əhəmiyyət verməmişdik.
…O, tərcüməçinin qolundan tutub asta-asta bizə yaxınlaşırdı. Bakirlə mən təəccüblə bir-birimizin üzünə baxdıq: “Görən nə olub?”
Qabaq-qənşər dayanmışdıq.
O, puştuca Şərifova yenə də nəsə deyib susdu. Tərcüməçi boğazını arıtlayıb “xub… xub…” deyib başı ilə təsdiqlədi və gülə-gülə rus dilində bizdən soruşdu:
- Başa düşürsünüz, o nə deyir?
- Əlbəttə, yox, – mən dilləndim.
- Bayaqdan sizin söhbətinizə qulaq asırmış. Deyir ki, mən də azərbaycanlıyam. Azərbaycan dilini bilmədiyinə görə sizdən heç nə soruşa bilməyib. İndi istəyir ki, sizinlə yaxından tanış olsun.
- Bəs o hardan bilib ki, biz azərbaycanlıyıq?
Dilmanc tərcümə elədi və ondan ağlagəlməz bir cavab aldıq:
- Elə şirin danışırdılar ki… Ürəyim yerindən oynadı… Ömrümdə bir dəfə – uşaq olanda bu dili eşitmişdim…
Biz heyrətlə bir-birimizə baxdıq. Onun üzündən – müharibənin qarsıdıb qopardığı rənglərin içindən bir uşaq saflığı boylanırdı. Anlaya bilmirdik – bu yaza, bu Herat çöllərinə, bu müharibənin içinə bu zavallı uşaq haradan gəlib çıxdı…
- Bircə dəfə babam danışıb bu dildə. Ölümündən bir gün qabaq… Vəsiyyət elədi, hamımızla vidalaşdı. Sonra dedi ki, atımı gətirin. Gətirdik. O, atın boynunu qucaqlayıb ağladı. Hamımız mat-məəttəl qalmışdıq. Heç vaxt eşitmədiyimiz bir dildə o, atıyla halallaşırdı… Onda mənim uşaq ağlım elə kəsdi ki, babam ölüm olan yerə yox, başqa bir dilin olduğu yerə səfərə gedir…
…Mən yavaş-yavaş sarsılırdım. Burada – bu bomboz Herat çölündə, PDM-in kölgəsində Bakirə baxdım və özümü gördüm. Hər gün zarafat eləyib, deyib-güldüyümüz bu dildə bizi hifz eləyən nəsə varmış. O dil burada deyil – uzaqlardadır. Buralarda qalan isə atının boynunu qucaqlayıb halallaşan kişinin ana dilindəki qərib duasıdır…
- Babamın son nəfəsiydi. Mən isə uşaq həvəsimi saxlaya bilmirdim. Elə fikirləşirdim ki, onun bütün ömrü uzunu gizlədib saxladığı sehrli bir mücrü əlimizdən çıxacaq. Heç olmasa, orada nə gizlətdiyini soruşum. O, ağır-ağır nəfəs ala-ala bir neçə söz pıçıldadı: “Təbriz… Badi-Kubə… Gəncə… Ərdəbil…”
…Allah dadına çatsın tacik Şərifovun, bizi naümid qoymurdu. Düzdür, onun əsas vəzifəsi müharibənin dilini bizə tərcümə eləməkdi. Amma… Bu vadilərin, çöllərin, dağların içində yatan bambaşqa bir hikmətlə aramızda araçılıq eləyirdi.
Heyrətlə üzümüzə baxırdı Əsgər Məmmədəsgəri. Tapdığını itirməkdən qorxan uşaq kimi təşviş və həyəcan içində bizi bağrına basıb qoynunda gizlətmək istəyirdi elə bil…
…Və birdən o, göy üzü kimi hönkürdü. Qollarını açıb Bakirlə mənim boynuma sarıldı.
Amma bu mənzərədə tərcüməyə və tərcüməçiyə yer yox idi. Mən elə orada – bu mənzərənin içində anladım ki, bu davanın bizimlə heç bir bağlılığı yoxdur. Burada ancaq fələyin oyunu var. Bəs onda bizi niyə bu oyunun içinə atıb. Öz-özümə deyirəm ki, heç bir sual vermə. Bəlkə elə bütün bu bşımıza gələnlər də, elə bu müharibə də, məni nişangaha götürən, mənim gülləmə tuş gələnlərdə, Herat çölünün özü də qəzavüqədərin bəhanəsidir. Bəs məqsəd nəydi?..
Bəlkə eldən qırılıb düşmüş və bu diyarda yiyəsiz ruhlar kimi sərgərdan gəzən qərib soydaşımızın duasına sahib çıxmaq?
Bəlkə Keçmiş və Gələcəyin zaman adlı ilahi kodlarının izahını rəqəmlər deyil, hadisələr gizlədir…
Birdən yadıma düşdü ki, mən beş ay əvvəl sübhçağı Heratı ilk dəfə görəndə heyrətimdən dil-dodağım təpimişdi, ovsunlanmışdım. Nə vaxt burada doğulduğumu, haçansa burada öldüyümü xatırlmaq niyyətim hasil olmamışdı.
…Onunla birlikdə şəkil çəkirdik. Çörək yedik. Əsgər on gün öz “könüllülər”inin həndəvərinə belə hərlənmədi, onlara gözünün ucuyla belə baxmadı.
Axşamayaxın biz ona dedik ki, çıxıb evinə getsin. O, əvvəlcə razılaşmadı. Sonra:
- Bircə şərtlə gedərəm, – dedi, – sizidə özümlə aparım, heç olmsa bir gecəlik qonağım olun.
Biz hərbçi kimi əmrə tabe olduğumuzu, ixtiyarımızın öz əlimizdə olmadığını ona başa saldıq…
Əsgər Məmmədəsgəriyə xeyli təkid elədik, yalvardıq ki, fürsət varkən evinə qayıtsın. O xeyli düşündü və:
- Yaxşı, gedərəm, – dedi, – sabah tezdən mütləq sizə çay-çörək gətirib gələcəyəm…
- Görüşüb ayrıldıq.
…Biz səhərə qalmadıq. Gecəyarısı bizi yuxudan qaldırdılar. Üzü Bədəxşan dağlarına tərəf döyüşə getdik…
Gör e, gör neçə ildir Əsgərin Bakirlə mənə gətirdiyi çörək – heybəsində, qardaş harayı – dilində, Herat çöllərində divanə ruhlar kimi bizi axtarır.
Yəqin, indiyə kimi saç-saqqalı ağarmış olar…
Zakir Sadatlı
