İnsan yaşaya-yaşaya öyrənir, öyrənə-öyrənə yaşayır. İnsanın öyrəndikləri içərisində əldə etdiyi ən böyük uğuru isə özünü tanımasıdır. Hər kəsdə özüylə tanışlıq müxtəlif səviyyələrdə baş verir. Çünki müxtəliflik oriyentirlərin məzmunu ilə bağlıdır. Onlar sosial mühit, milli adət-ənənələr, ictimai status, siyasi əqidə, dini baxış və s. ola bilər. Baxır kim nəyə üstünlük verir, nəyin ardınca gedir. Bunların hər birinin qayda-qanunları, hüquqi və əxlaqi normaları, tələb və qadağaları vardır. İnsan belə norma və qadağaları, qaydaları qəbul edərək də yaşaya bilər, onları inkar mövqeyində olaraq da həyatını sürə bilər. Və nə səbəbə bu və ya digər prinsiplərlə yaşaması isə onun dünyaya baxışından, özünün daxili zərurətindən, arzu və tələbatından irəli gəlir.
İnsan həyati oriyentirləri kontekstində özünün tələbatlarını, arzularını, ideallarını müəyyənləşdirir. Belə müəyyənləşdirmə həyati zövqlə, yəni özünü hansı səviyyədə anlamaqla, tanımaqla bağlıdır. Həyati zövqü müəyyən edən başlıca amil isə vicdandır, daha sonra tərbiyə, bilik-savad və s. Ancaq Dekartın “Vicdan insanın tərbiyəsini müəyyən edən ən güclü faktordur” fikrini və müasir təlim-tədris işinin, yəni savad qazanmağın tərbiyənin tərkib hissəsi olduğunu nəzərə alsaq, məntiqi nəticə olaraq düşünməliyik ki, insanın başlıca həyat oriyentiri vicdan olmalıdır.
Vicdan elə bir universal fenomendir ki, o hara işığını salarsa, orada ədalət bərqərar olar. İnsan mənəviyyatının ziddiyyətləri vicdanın müdaxiləsi ilə həll oluna bilər. Vicdanlı şəxslər, adətən, yaşadıqları mühitin, dairənin, bir növ, mənəviyyat meyarları olur. Vicdanın bələdçiliyi ilə insanın özünü tanıması prosesi ən təbii yolla baş verir, yəni daxili maneələrsiz. Maneələr vicdanın qarşısına çəkilən, onu boğan nəfsani tələlərdir ki, insanı təbii halında yaşamağa qoymur. Mənəviyyatında maneələri çox olanlar həqiqi “öz”ləri ilə heç vaxt görüşə bilmirlər; bütün həyatlarını özlərindən bixəbər yaşayırlar. Tanıdıqları “mən”ləri isə həqiqinin yalnız kölgə tərəfidir.
Azərbaycan fəlsəfi mədəniyyətinin təzahür forması kimi fəlsəfi poeziyada vicdan fenomeninin poetik obrazları var. Vicdanın mahiyyətini çatdırmağa xidmət edən “ikinci səs” ifadəsi B.Vahabzadənin eyniadlı pyesində insanın mənəviyyatını dəyərləndirmək üçün işlədilmiş ən uğurlu poetik fiqurdur:
Təməli vicdandır hər ülviyyətin,
Ürəyi eşitmək çətindir, çətin.
Yüksəlir, böyüyür – öz ürəyinin
İkinci səsini eşidən insan!..
İnsan daxili təcrübəsinə, belə təcrübədə iştirak edən “maneələrə” diqqətini yönəldə və ikinci səsinə qulaq kəsilə bilərsə, emosiya və hisslərini, bacarığını, davranış və əxlaqını analiz edib, yəni özünü təhqiq edib hansısa bir nəticəyə gələ bilər. Özünütanımanın belə yoluna fəlsəfədə refleksiya deyilir. Refleksiya – geriyə yönəlmə, insanın diqqətinin özünə yönəlməsi, öz düşüncələrini, yaşam təcrübəsini təhqiq etməsidir. Refleksiya aktında insanın özünə ünvanladığı əsas sual “Mən kiməm?”dir. Refleksiyanın dərinliyi insanın intellektual səviyyəsindən, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərindən, özünü tənqid qabiliyyətindən, hadisələrin kökündə dayanan səbəbləri düzgün dəyərləndirmə bacarığından, yəni vicdanın aktivliyindən asılıdır. Refleksiya özünü tanıma aktı olaraq həm də psixologiyanın tədqiqat obyektidir. Kaliforniya universitetinin professoru, psixoloq, riyaziyyatçı V.A.Lefevr insan fenomeninin araşdırılması işində refleksiv oyunlara üstünlük verirdi. Onun sosial psixologiyaya riyazi müstəvidə yanaşmasını “refleksiya nəzəriyyəsi” adlandırırlar. Bu nəzəriyyəyə görə, refleksiyadan savayı, insanın spesifik xüsusiyyəti onun ağıl sahibi olmasından daha çox, vicdana sahib olmasıdır. Vicdanın ən böyük tərəzisi xeyir və şər kateqoriyalarının sərhədini düzgün müəyyənləşdirməkdir.
Özünütanımanın başqa yollarından biri də ekzistensiya yaşantısıdır. Elə olur ki, insan hər hansı bir situasiyada özü üçün qlobal olan qorxu halını yaşayır. Qorxu çarəsizlikdir və onun da sevgidə olduğu kimi müxtəlif səviyyələri var. Son hədd isə boşluqdur. Boşluqda psixoloji keçid yaşanılır – boşluğa qədər insan üçün həyatda dəyərli hər nə vardısa həmin anda əhəmiyyətini itirir – insan öz daxilində obrazlardan, əşyaların hökmranlığından, arzu və fantaziyalarından azad olur; hər şey mənasını dəyişir və tam fərqli mənəvi mühit yaranır. Ruhun yaddaşının ən dərin qatında – qeyri-şüuridə yerləşən saf mövcudluq üzə çıxır. Yüksək idraki səviyyədə ruhani həyat tərzi keçirən insan üçün belə mövcudluq dərk olunmuş mövcudluq ola bilər. Buna saf idrak demək daha düzgündür. Saf mövcudluq halında insan özünün həqiqi özəyinə – “mən”inə nüfuz edə bilir. Buna özünü tanıma deyirlər. Bu, ekzistensiyadır.
Ekzistensiya qeyri-şüuridir. İnsanın tamamilə dünyəvi işlərə başı qarışanda, bütün hiss və emosiyaları zahiri aləmə yönələndə – dünyaya yalnız şüur gözü ilə baxanda özünün həqiqi “mən”i dərinliklərdə gizli qalır. Ekstrim situasiyalarda isə – çıxılmazlığın, gözlənilməzliyin, qorxunun şiddətində insanın mövcudluğundan xəbərsiz olduğu yeni qatı, ekzistensiyası, mövcudluğunun “öz”əyi üzə çıxır; insan bu zaman özü ilə yeni tanışlıq mərhələsinə keçid alır, özü haqqında həqiqi bilik əldə edir. Dini ədəbiyyatda belə vəziyyət “yuxudan ayılma” da adlandırılır. Ekzistensialistlər hesab edirlər ki, ekzistensiyanın üzə çıxması qorxu hissi keçirilən zaman, psixoloji marginal (sərhəd) vəziyyətdə mümkündür. Ona görə də qorxunu ən əsrarəngiz duyğu adlandırırlar. Son sərhəd, son situasiya isə ölümdür. Ölümlə qarşılaşan (lakin ölməyən) insanın dəyərlər sistemi dəyişir, illüziyalardan qurtulur; sonrakı həyatını o, tamam başqa cür yaşayır.
Erix Fromm həqiqi bilik haqqında belə deyir: “…Peyğəmbərlər də insanları oyanmağa və özlərinə bütlər yaratdıqlarını dərk etməyə çağırırdılar. Həzrət İsa deyir ki, yalnız həqiqət bizə azadlıq verər”. Mayster Ekxart deyir ki, bilik hansısa müəyyən bir ideya deyil, o, insanın hər cür örtüklərdən qurtularaq üryan və azad şəkildə həqiqətə toxunmaq və onu görmək üçün Allahın görüşünə qaçarkən əldə etdiyi bir şeydir. Marksa görə, illüziyaları ona görə dağıtmaq lazımdır ki, onları yaradan şərait məhv olsun. Ziqmund Freydin özünüdərk konsepsiyasına görə, qeyri-şüurinin həqiqətinə yol açması üçün illüziyalar (“rasionallaşdırmalar”) dağıdılmalıdır. Bu fikir sahibləri insanın azad olmasının qayğısına qalırdılar və onlar cəmiyyətdə qəbul edilmiş düşünmə stereotiplərini şübhə altına alırdılar. Hər cür örtüklərdən azad olma, illüziyalardan qurtulma insan şəxsiyyətinin dərinliklərinə yol açır.
Saf mövcudluğa çatmanın fundamental yolu sufilikdir. Yolun zirvəsində – saf idrakda Haqqa çatma, vəhdət yaşantısı əldə olunur. Vəhdət sufi psixologiyasında ən yüksək həddir. Ekzistensialistlərin qeyri-sabit ekzistensiya aktından fərqli olaraq sufilərin əldə etdikləri nəticə dayanıqlıdır, sabitdir, idrakidir. O, uzun və çətin bir yolun mükafatı kimi dəyərləndirilir. Ən vacibi isə odur ki, sufi belə yolu eşq hissi ilə başa vurur. “Haqqa çatmanın yolu Haqq aşiqliyindən keçir” (Əbu Turxan). Ona görə də bu, iradə ilə keçilən düşünülmüş, dərk olunan yoldur. Düzdür, sufi yolun başlanğıcında qorxu məqamını yaşayır, çünki o, hələ xamdır, bişməyib; yolun çətinliyi və bilməzlik onda qorxu hissi yaradır. Lakin belə qorxu yaşantısı keçicidir və sufidə qorxu ekzistensiya halı yarada biləcək şiddətdə olmur.
Ekzistensiya halı – əvvəlcədən düşünülməmiş, planlaşdırılmamış, qəfil səbəblərdən, situasiyalardan yaranan şiddətli bir hal yaşantısının (qorxunun, ağının, çarəsizliyin, hətta gözlənilməzliyin) həllidir – “mükafatı”dır.
Bunların hər ikisi özünü tanımadır – insanın ekzistensiyasıdır, həqiqi halıdır, “öz”ünə qayıdışıdır; ilkin substansiyanın, insanın həqiqi “mən”inin yaşantısıdır – biri tam, bütöv, dayanıqlı və dərk olunmuş yaşantıdır; o birisi müxtəlif dərinliklərdə baş verə bilən, qeyri-sabit, planlaşdırılmamış halıdır. Biri nəfsin cihadı yolu ilə əldə olunur, digəri impulsiv yolla baş verir. Alman ekzistensializminin məşhur nümayəndəsi Martin Haydegger deyib: “İnsanın mahiyyəti – onun ekzistensiyasıdır”. Həyatda bir möcüzə var – özünütanıma!
Mətanət Abdullayeva
