Hazırkı dünya bizə dərin bir ümidsizlik kollapsını xatırladır. Bir tərəfdən ətrafımızda neqativ aura yayılır, digər tərəfdən media durmadan şüurlara qara xəbərlər ötürür. Cəmiyyət qeybət girdabı içərisində xaosa doğru sürüklənir. Yunq öz dövrü üçün xarakterik olan “neqativə tuşlanmış cəmiyyətlər”i gələcək qarşısında ən böyük əngəl hesab edirdi.
Yunq neqativ atmosferin özünü göstərdiyi 3 cəbhədən bəhs edirdi:
1) Neqativ psixologiya – burada bütöv bir toplumun mənfiliklər üzərində ixtisaslaşmış kimi görünməsi nəzərdə tutulurdu. Fərdi şüurun artıq çoxdan öldüyünü qeyd edən Haydeqqer fəlsəfəsinin ruhunu da duymaq olur bu yanaşmada. Fərdi şüurun zəifləməsi sonda böyük təlatümlərə səbəb olur, təklərdən törəyən ictimai şüur isə mənfi psixologiya üzərinə köklənir. “Hamının qaramatı təkin işığından güclüdür”.
2) Neqativ mühit – psixologiya tarixində mühitin kollektiv təfəkkür qarşısında daha dayanıqlı olduğu söylənilir. Ancaq biz praktiki olaraq düşüncə iyerarxiyasına nəzər salsaq, bunun başdan-ayağa doğru olmadığını görərik. Hegel də öz ənənəvi fikirlərində mühiti şüurdan üstün hesab edirdi. Çox uzağa getmədən, öz jurnalist həmkarlarımıza nəzər yetirsək, bunun nə qədər haqlı bir yanaşma olduğuna əmin ola bilərik. Mühiti fərdlər yaradır, amma ona nəzarət mexanizmi itəndə fərdlər külliyatı qarşısında mühit çox nəhəng görünür. Mühitini dəyişə bilməyən adamlar mühitin onu dəyişdiyinin fərqində belə olmurlar.
3) Neqativ toplum – bu yanaşma Yunq arxetiplərində hər şeyin fövqündə dayanırdı. Toplumu ən üst pillədə dəyərləndirmək Yunqa qədər də sosioloji düşüncə tarixində əsas meyar idi. Yalnız 21-ci əsrə qədəm qoyduqda sosiologiya mərkəzləri bu düşüncələrdən qurtulmağa başlayırdı. Sol düşüncədə fərd həmişə kollektivin bir pillə gerisində olsa da, ilk dəfə anarxist filosof Bakunin fərdin haqqlarını çərçivədən kənar izah etməyə başladı. Sonralar əski marksist olan Bakuninin anidən Marksın düşüncələrinə qarşı nifrət və qəzəb dolu bəyanatları, dünyada böyük qalmaqalla qarşılanan “Tanrı və Dövlət” əsəri də məhz bu fikir ayrılıqlarına görə ortaya çıxdı.
Bakunin klassik liberallığa və neoliberalizmə də düşmən idi, sadəcə, tarix fəlsəfəsini daha yaxşı bilir və anlayırdı ki, fərdlər bəzən toplumun bütün mexanizmini dəyişməyə qadirdir. Hələ lap qədim fəlsəfədə Empedokl bunun üzərinə həmkarlarından ayrılaraq ciddi tezislər irəli sürmüşdü. Empedokla görə insanın cəmiyyətdəki yeri iki başlıca duyğu ilə müəyyənləşir. Birinci sırada qavramaq, ikinci sırada isə məsuliyyət anlayışı. Empedokldakı qavrama ifadəsi bizim başa düşdüyümüz rasional insan təfəkkürü prosesi deyildi. Empedokl “hissəni qavramaq”dan danışırdı. Sonralar Qərb dualizminin əsasında Empedoklun bu məşhur yanaşmasından – duyğuların əsarətinə çevrilmədən, amma duyğuları kənara da atmadan həyata keçən dərk etmə prosesindən istifadə olunurdu.
Məsuliyyət anlayışının sistematik önəmini də ilk dəfə Empedokl fəlsəfədə izah etməyə başlamışdır. Baxmayaraq ki Platon idealizmində insanın idarəetmə mexanizmində məsuliyyət və “nədənsə ötrü bir cavabdehlik daşıma” əsas şərt idi. Empedoklda məsuliyyət haqqında söylənən fikirlər öz dövrünə xas olduğu üçün çox da diqqət toplamamışdı. Onun bu mövzuda Platon ənənələrini təkrarlaması doğru deyildi. Bu günün beynilə həmin dövrlərə qayıdanda bunu açıq-aydın sezmək mümkün olur onsuz da. Filoloji baxımdan cavabdehlik və məsuliyyəti yaxınlaşdıra və bütöv bir cümlə içərisində bu anlayışların hardasa bir-birini tamamladığına da şahid ola bilərik. Lakin məncə, məsuliyyət fəlsəfi baxımdan cavabdehlikdən daha geniş anlayışdır. Dil fəlsəfəsini araşdıranda, ümumiyyətlə, eşitdiyimiz bütün sözlərin və cümlələrin tamam fərqli bir anlam qazandığını görürük.
İkinci bir tərəfdən söz oyunu ədəbiyyatda daha maraqlıdır. Jurnalistikada bu gün rast gəldiyimiz fikir və ideya yoxluğu içərisindəki bolluca söz külliyatı ona görə sıxıcıdır ki, media konkreti göstərəndə daha inandırıcı olur. Şair və yazarların yaradıcılığında söz oyunu estetikaya xidmət edirsə, fəlsəfədə fikrin bitkin və çoxşaxəli olmamasının göstəricisi sayılır. Vitgenşteyn bu haqda çox ciddi araşdırmalar aparmış, ədəbi sferada tanınan fəlsəfəçiləri, anlayışlarla konfiqurasion yanıltma etməyə çalışan həmkarlarını ağır tənqidlərə məruz qoymuşdu.
Fəlsəfədə söz oyunlarını ədəbiyyatdan düşüncəyə transfer edən adamların ilk pilləsində Albert Kamyu dayanırdı. Kamyunun “Yad” əsəri bu gün ədəbi tənqidçilər arasında güclü əsər kimi xarakterizə olunsa da, fəlsəfi esselərində və sonrakı solçu fəlsəfəsində ədəbi yaradıcılığının onu nə qədər geri saldığını görə bilərik. Söz fəlsəfəsinə dair Kamyunun sonrakı natamam cəhdləri “Çöküş” əsərini yazdıqdan sonra başladı. “Yad”dakı ölüm, mübarizə və dünya haqqındakı fikirlərini burada da davam etdirən Kamyu ədəbi estetikliyə görə fəlsəfi rasionalizmini birdəfəlik dəfn etdi.
Ardı var…
