Böyük alim Lütfi Zadənin 1965-ci ildə əsasını qoyduğu, daha sonra isə xüsusi əlavələrlə genişləndirdiyi qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin əsas motivi klassik Aristotel məntiqindən fərqli olaraq yalnız “ya var-ya yox” prinsipinin tam əksinə, istisnalılıq və dərəcəlilik şərtləridir.
Bu məntiqə əsasən 0-1 intervalı üzrə “ya yox… ya var” qütbləşməsindən, “ağ-qara” sütununda yalnız ağ və yalnız qara yanaşmalarından imtina edildi. Qaranın müxtəlif çalarlılıq dərəcəsi, ağın sonsuz ağlılıq göstəricilərinin olması əsaslandırıldı. Qeyri-səlis məntiq hər şeydən öncə insanı psixoloji olaraq məhdud qərarvermə çərçivəsindən xilas etdi.
Qeyri-səlis məntiqlə ehtimal nəzəriyyəsinin ortaq cəhətləri olsa da, onlar arasında ciddi fərqlər daha çoxdur. Ən əsas fərq isə qeyri-səlis məntiqin çoxşaxəli olması və daha incə məsələlərə nüfuz edə bilmək bacarığıdır. Onun sərhədləri klassik məntiqin bütün çərçivələrini aşaraq həyatın istənilən sahəsində tətbiq və həllini tapa bildi.
Kiçik bir nümunəyə diqqət edək: “Ehtimal nəzəriyyəsinə əsasən, Əli adlı bir şagirdin hündürboy olmasının 85% ehtimalı var”.
Qeyri-səlis məntiq isə Əlinin boy ölçüləri ilə bağlı daha səhih bilgiləri təqdim edəcək: “Əlinin oxuduğu məktəbdə hündürboy şagirdlər toplumundakı üzvlük dərəcəsi 0,85-dir”.
Buradakı əsas semantik fərq nələrdir? Birinci fikirdə biz Əlinin, ümumiyyətlə, hündürboy olub-olmadığını belə dəqiq bilmirik. Bunun təsdiqinin 85 faiz olduğunu bilirik ancaq.
İkinci nümunə, yəni qeyri-səlis məntiq əsasında dəyərləndirmədə isə artıq Əlinin imkanları səhih olaraq üzə çıxır: birincisi, biz burada onu konkret olaraq hündürboy şagirdlər dəstəsində görürük. Boyu haqqında ilkin bilgiyə sahib oluruq.
Qeyri-səlis terminologiya əsasında isə Əlinin onsuz da yer aldığı hündürboylar cərgəsində “az və ya çox” hündür olduğunu və ya 0,85 dəyərinə uyğunluğunu öyrənmiş oluruq. Ehtimal nəzəriyyəsi sırf bu üstünlüklər baxımından qeyri-səlis məntiqdən çox geri qalmaqdadır. Əli adlı şagirdin adicə fiziki göstəricisi ilə bağlı çəkdiyimiz misaldan da aydın olur ki, qeyri-səlis məntiq məktəb daxilində (ümumən təhsil prosesində) şagirdlərin daha düzgün və dəqiq qiymətləndirilməsində çox uğurlu tətbiq vasitəsi ola bilər. Qətiyyən yanılmırıq; çünki hazırda dünyanın bir çox ölkələrində qeyri-səlis məntiqin təhsil sahəsindəki əsas tətbiq parametri şagird qiymətləndirilməsidir.
Qeyri-səlis məntiq bu gün bir çox sahələrdə özünün tətbiq imkanlarını əks etdirməyi bacarıb. “Fuzzy Logic”in (qeyri-səlis məntiq) təhsilə tətbiqi, əsasən, qiymətləndirmə meyarı əsasında aparılsa da, aşağıdakı parametrlər altında da tədris prosesinə “partnyorluq” edə bilər:
– mövzuların təqdimində;
– situasiyanın qiymətləndirilməsində;
– müəllimin və ya şagirdin özünü təqdimetməsində;
– pedaqoji prosesin təşkilində;
– fənlərarası inteqrativ əlaqənin qurulmasında.
Məsələn, mövzuların dəyərləndirilməsi ilə bağlı çox kiçik detala diqqət edək. Qeyri-səlis məntiqin ana funksiyasının insan düşüncəsini Aristotel məntiqinin (ya “hə”, ya “yox”, ya “ağ”, ya “qara”) məhdud çevrəsindən xilas etməkdir. Amma, təəssüf ki, əksər hallarda müəllimlər mövzuya yalnız bir nöqtədən, ilkin görünən təəssürat kontekstindən baxmış olurlar. Müəllimin izah etdiyi mövzu şagirdlərə səthi və hamı tərəfindən görünən prizmadan çatır. Şagird bundan ötrü dərsə gəlmədən həmin mövzunun qavramını bu tərzdə, bu səviyyədə elə özü də kitabdan oxuyaraq qavraya bilərdi. Lakin müəllimliyin əsas mahiyyəti öyrətmək yox, öyrənməyin yollarını izah etmək, “nələri öyrənmək” çoxluğunda ən lazım olanları seçməklə onları necə qavramağın metodlarını göstərməkdir. Təəssüf ki, aparılan monitorinqlər və təhsilalanlarla söhbətlərdən məlum olur ki, günümüzdə çox az sayda müəllim bu meyarlar üzərindən hərəkət edir. Qeyri-səlis məntiq yanaşmasından “nə”yi deyil, “niyə”ni qabardan müəllim şagirdlərdə təhliletmə, verilənlər bazasındakı uyğunluq əlaqələrini görmə bacarıqlarını daha da önə çıxara bilər.
Bu nəzəriyyənin əsas mahiyyəti barədə danışan Lütfi Zadə deyirdi ki, dünyada mütləq heç nə yoxdur. Riyazi dillə deyilsə, hər şey 0-1 şkalası arasında dəyişir. Bu o deməkdir ki, bütövlükdə real dünyanın ümumi mənzərəsi 0 və 1 arasındakı yüzlərlə çaları özündə birləşdirir. Bu nəzəriyyə riyaziyyatı ikiləşdirdi, daha doğrusu, klassik riyaziyyat və qeyri-səlis riyaziyyat meydana gəldi.
Əslində, qeyri-səlis məntiq bizlərə təbiətdə və cəmiyyətdə gedən proseslərin qeyri-müəyyənliyini daha dəqiq, tam uyğun nəzərə almağa imkan verir.
Ona görə də bu gün təhsilin məzmununda Lütfi Zadə ideyalarının geniş əksini tapması vacibdir. Bu ideyalar təkcə təbiət, riyaziyyat və iqtisadiyyat fənlərinin deyil, digər fənlərin, o cümlədən humanitar-ictimai fənlərin də məzmununda, eləcə də pedaqoji işin təşkilində, tədris prosesinin düzgün idarəedilməsində öz əksini tapmalıdır. Bundan ötrü isə öncə bu elmi yanaşmanın ilkin mahiyyəti barəsində təhsil proqramlarında, dərsliklərdə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin öyrədilməsi imkanlarına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Əgər fakt, hadisə və proseslərin təhlilində “ağ və qara”, yaxud “doğru və yalan” prinsipinə deyil (Aristotel yanaşması), çoxrəngli, aralıq dərəcələrin nəzərə alınması prinsipini əsas götürən Lütfi Zadə yanaşmasına istinad etsək, o zaman daha uyğun nəticəni əldə edə bilərik. Bu baxımdan qiymətləndirmə sistemində də Lütfi Zadə ideyalarının tətbiqinin əhəmiyyəti böyükdür. Bu yanaşma daha obyektiv, daha uyğun qiymətləndirmə aparılmasına zəmin yaradır…
